ЭНЭ ҺОНИРХОЛТОЙ

          Байгал – манай дэлхэй дээрэ гайхамшагта їзэгдэл. Тэрэнэй амита юртэмсэдэ дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай амитадай бїхы гол тїхэл маягууд ороно. Нютагжаhан янзануудайнгаа тоогоор Байгал газарай хїн зоной ажаhуудалай газарhаа холо оршодог Шэнэ Зеланди, Галапагосско олтирогууд, Мадагаскар гэгшэдhээ булюу байхаhаа бэшэ, халташье дутуу бэшэ.

          Нуурай амитадай болон ургамалай аймагай дабтагдашагїй ушар шэнэ тїхэл, янзануудай бии бололгын айхабтар хурдан ябадалтай холбоотой. Амита байгаалиин янзануудай бии болодог газарнуудай тїбїїдэй байдаг тухай hургаалай ёhоор (Ч. Дарвин, А. Вавилов) Байгалые амитадай янза бїриин бїлэгїїдэй бии болодог тїб, байгаалиин лаборатори ба шэнэ тїхэл, янзануудай бии болодог тїб гээд тооложо болохо.

          Байгал мїн лэ эгээл дээдын шанартай дабhагїй сэбэр уhанай фабрика ба тэрэниие хадагалжа байдаг айхабтар ехэ hаба гээшэ. Нуур соо дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай табанай нэгэ хуби, тиихэдэ манай ороной – табанай дїрбэн хуби сугларанхай. Байгалай уhые жэл бїри 60 км³ шанарайнгаа талаар дабтагдашагїй уhан hэльбэн шэнэдхэжэ байдаг, тэрэнэй удха шанар таhалгаряагїй дээшэлнэ. Уhанайнь шанар Байгалай амитадай болон ургамалай гайхамшагта аймагай ажамидаралhаа нїхэсэлтэй.

“БАЙГАЛ” ГЭЖЭ НЭРЫН БИИ БОЛОҺОН ТУХАЙ

          Байгал єєрын, онсо илгарhан байгаалитай. Эндэ, Сибиириин тэг дунда жэлэй туршада наратай їдэрнїїдэй тоо Хара далай шадарай эмнэлгын болон амаралгын газарнуудайхида ороходоо булюу.

“Байгал” гэжэ їгын бии болоhон ушар ехэ hонирхол їїсхэдэг. Энээндэ мїнєє хїрэтэр тон нэгэ hаналтай харюу їгы юм. “Байгал” – “баян нуур” гэhэн оршуулгатай Бай-Куль (адлишаажа хэлэбэл “Иссык-Куль” – “Дулаан нуур”, “Кара-Куль” – “Хара нуур”) гэжэ їгэhєє гараhан тїїрэг хэлэн гээд мїнєє тоологдодог. Энээнhээ гадна энэ їгэ Байгал – “Ехэ гал”, Байгал-Далай – “Ехэ далай-нуур” гэhэн монгол їгэ гээдшье багсаамжалагдадаг.

Байгал шадарай дайда олон тоото їндэhэтэн арадай сугларhан газар, арад бїхэн энэ нуурые єєрынгєє хэлэн дээрэ нэрлэдэг байгаа. Жэшээнь, хамнигад Ламу – “далай”, буряадууд – Байгал нуур гээд нэрлэдэг. Мїн энэ їгые Бэй-Хай (Пе-Хай) – “хойто далай” гэhэн хитад їндэhэтэй їгэ гэhэншье бодолнууд бии.

Шулуун зэбсэгтэ шэнэ зуун жэлэй (неолит) hүүлэй үеын, багсаамжалхада хүрэл зуун жэлэй үедэ ха, эртэ урдын байдал шэнжэлхэ зорилготой малталганууд (археологические раскопки) Байгал шадар курыканууд гэжэ түүрэг хэлэтэй арадууд ажаhуудаг байhан гээд элирүүлhэн байдаг. Тэдэ түүрэгүүдэй болон Енисей шадарай кыргызүүдэй руническэ^* бэшэлгэтэй байhан юм. Тэдэл энэ нуурта Байгал гэжэ нэрэ түрүүлэн үгэhэн байхадаа болоо. Гэбэшье энэ хабсагай шулуун дээрэ (наскальные) бэшэгдэhэн руническэ бэшэгүүд даб дээрээ уншагдаагүй байhан зандаа.

Байгал шадар ажаhуужа байhан хамнигад (эвенки) Байгалда шудхажа ородог олон тоото гол горхонуудта нэрэнүүдые үгэhэн байдаг, гэбэшье “Байгал” гэжэ үгэ тэдэнэй хэлэндэ үгы, энэ үгэ тэдэнэй түрэл хэлэн бэшэ. Байгал нуур гэhэн нэрэ, энээн тухай буряадуудай анхан дуулахада, Байгалда үгтэнхэй байгаа, тиихэдээ, эдэ үгэнүүдээрнь тухайлхада, тэдээн соонь энэ “нуур” гэhэн мэдээсэл үгтэнхэй байгаа, тиимэhээ Байгалай нэрэ ондоо хэлэнhээ ерэhэн болоно.

БАЙГАЛ ХЭДЫТЭЙБ?

Байгал – дэлхэйн эртэ удын нуурнуудай нэгэн. 25-30 миллион жэлнїїдэй саана бии болоhон гээд эрдэмтэд багсаамжалдаг. Мїнєє Байгалда “хїгшэржэ” байhанай тэмдэг їгы, харин hїїлэй їеын шэнжэлгэнїїд Байгалые ургажа байhан океан гэжэ хэлэхэ їндэhэн бии гэжэ харуулна. 

БАЙГАЛАЙ ГЇНЗЭГЫ

Дэлхэйн нуурнуудай дунда гїнзэгыгєєрєє тїрїїшын hуурида байдаг (1 637 м.) Газар дээрэ оройдоол 6 нуур 500 метрhээ доошо гїнзэгы юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАНАЙ НЮРУУГАЙ ТАЛМАЙ

Байгал талмайгаараа дэлхэй дээрэхи нуурнуудай дунда 8-дахи hуури эзэлдэг, дїтэрхылэн хэлэхэдэ Бельгиин эзэлдэг тайлмайтай адли талмай эзэлдэг юм. Байгалай талмай – 31 500 дїрбэлжэн км.

НУУРНУУДАЙ ТАЛМАЙНУУДЫЕ ЗЭРГЭСЇЇЛЖЭ ХАРАБАЛ

(Дїрбэлжэн км-рээр):

1. КАСПИИН НУУР                         376 000

2. ДЭЭДЭ НУУР (США)                    82 400

3. ВИКТОРИЯ (АФРИКА)                 68 000

4. ГУРОН (США)                                59 600

5. МИЧИГАН (США)                         58 100

6. АРАЛЬСКА НУУР                         37 100

7. ТАНГАНЬИКА (АФРИКА)            34 000

8. БАЙГАЛ (РОССИИ)                         31 500

9. НЬЯСА (АФРИКА)                        30 800

УҺАНАЙНЬ ХЭМЖЇЇР

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл ехэ дабhагїй сэбэр уhатай нуур. Байгалай уванай хэмжїїр – 23 000 гурбалжан км. (км³). Энэнь Хойто Америкын 5 ехэ нуурнуудай уhанай хамтын хэмжїїрhээ булюу (Дээдэ, Мичиган, Гурон, Ю Эри, Онтарио), тиихэдэ Танганьика нуурай уhанhаа 2 дахин ехэ. Байгалай хотогорто дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай 20 хуби (%) бии юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАН

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл сэбэр уhатай нуур. Энэнь Байгалай амита болон ургамалай аймагай ажамидаралтай тон нягта холбоотой. Жэлэй туршада Байгалда амидардаг жэжэ хабшаахай тїрэлтэн уhанай дээдэ захын 50 метрые гурба дахин сэбэрлэхэ аргатай. Байгалай уhан дээшэ доошоо байраараа hэлгэлдэжэ байдаг. Оёоройнь уhан дээдэ уhатайгаа Байгалай хойто хотогорто 225 жэлэй туршада, дунда хотогорто – 132 жэлэй туршада, урда хотогорто – 66 жэлэй туршада hэлгэсэлдэдэг.

ҺОНИРХОЛТОЙ БАРИМТАНУУД

= Байгалда шудхадаг гол мїрэнїїд хамта секундын туршада 1 936 м³ уhа оруулжа байдаг. Энэнь жэлэй туршада 58,75 км³ болодог.

= Хїнэй унда харяахын тула хахад литр уhан хэрэгтэй гэжэ тоолохо болобол, Байгалай уhан мїнєє бїхы бїмбэрсэг дээрэ ажаhуудаг хїнїїдhээ 10 миллион дахин їлїї хїнїїдэй унда харяаха аргатай.

= Хэрбэеэ дэлхэйн бїхы гол, мїрэнїїд уhаяа Байгалда шудхажа захалаа hаа, тэдэ Байгалай хотогорые жэлэй туршадал дїїргэхэ аргатай гээд тоологдожо гаргагданхай.

= Дэлхэй дээрэхи бїхы хїнїїд, ондоо уhанай гэнтэ їгы болошоо hаа, гансахан Байгалай уhаар 40 жэлэй туршада амидарха аргатай.

= Байгал утаашаа Москва Ленинград хоёрой хоорондохи зайтай адли юм.

= Їдэр бїри ябгалаа hаа, 4 hарын туршада Байгалые тойрожо болохо.

= Байгал шадарай дайда нарата сагайнгаа тоогоор дэлхэй дээрэ Калифорниин удаа хоёрдохи hуурида байдаг. Голоустное гэжэ Байгалай тосхондо жэлэй туршада 2 583 час нарата їдэрнїїд hаа, Урда Пятигорскодо энэнь 2 007 час юм.

= Элhэн тохойhоо холо бэшэхэнэ Дедушка (таабай, їбгэн аба, хїгшэн аба...), Бабушка (тээбии, тєєдэй, хїгшэн эжы...), Аша басаган гэhэн нэрэтэй багахан тохойхонууд байдаг – энэ бїхэли бїлэ гээдшье тоолоходо болохо.

=  1904 ондо, Ород-Япон дайнай їедэ, Байгалай мїльhэн дээгїїр тїмэр харгы табижа, 65 паровоз, 2 300 ашаатай вагонууд гараhан байха юм. Эдэ бїгэдые Байгалай мїльhэн даагаал даа...

ГАЗАРАЙ ХЇДЭЛЭЛГЭ

Байгал дээрэ, тэрэниие тойроод саг їргэлжэ газар хїдэлжэ байдаг. Энээниие жэлэй туршада 2 000 дахин боложо байдаг газарай хїдэлэлгэ гэршэлнэ. Тэдэнь ехэнхи ушартаа hулаханууд, гэбэшье газарай хїдэлэлгые бїридхэлдэ абадаг мэргэжэлтэдтэ (сейсмографы) мэдэгдээд байдаг. 10-12 жэлнїїдэй туршада 12 баллай шкалагаар 5-6 балл хїсэтэй газарай хїдэлєєн нэгэл дахин ушардаг, тиихэдэ 20-23 жэл болоод 7 балл, дээшэшье, хїсэтэй, hандарал ушаруулжа боломоор, ушаруулдагшье шанга хїдэлєєнїїд болодог байна.

1862 ондо 10-10,5 балл хїсэтэйгєєр газарай хїдэлхэдэ Сэлэнгэ мїрэнэй олон hалаата адагай (дельта) хойто хажуугаар 200 дїрбэлжэн км. тухай хуурай  газар доошоо унажа, уhанда ороо, тиигэжэ Провал гэжэ тохой бии болоhон байха юм. Мїнєє энэ тохойн гїнзэгынь 3 м. шахуу болодог. Энэ тохой їшєєл эсэслэн бїрилдєєгїй, гэбэшье элhэн далангаар (пересыпь) Байгалhаа таhаранхай шахуу, гурбан гїйхэн хоолойгоор (пролив) лэ холбоотой. Газарай юрэнхы шанар ба байгууламжа шэнжэлдэг (геофизика) мэргэжэлтэдэй бодолоор тон иимээр лэ Посольско Сор ба Черкалов тохой, ехэшье їниин їедэ бэшэ, нэгэ-хоёр мянган жэлнїїдэй саанал бии болоhон байха юм. 1959 ондо 9,5 балл хїсэтэйгєєр газарай хїдэлхэдэ Байгалай оёор дундуураа 15-20 м. доошоо ороо. 1981 оной май-июнь соогуур Байгалай хотогорто хэдэ хэдэн газарай хїдэлєєнїїд ушарhан, тэдэнэй нэгэниинь Хилмэн Хушуун хахад аралай Нижне Изголовье багаар 9 балл хїсэтэй байгаа.

Газарай иимэ хїдэлєєнїїд нуурай  гїнзэгын хэмжїїртэ, уhанай нюруугай талмайда, їргэнэйнь хэмжїїртэ (морфометридэ) ехэ нїлєє їзїїлдэг.

БАЙГАЛАЙ ВУЛКАНУУД

Байгал шадар хэдэн мянган жэлнїїдэй саана гаража (хїдэлжэ) байдаг вулканууд байhан гээд эрдэмтэд баримтална. Газарай хїрьhэнэй гїнзэгыдэ ган гаража, тэрээгээр халуун лава урдажа дээшээ гарадаг, тэрэнь уhанай, агаарай нїлєєн доро гайхалтай hонин тїхэлтэйгєєр хаданууд  боложо хїрэдэг.

Бїри эртэ урдын вулканууд Тїнхэнэй голдо, Хамар Дабаанай шэлэдэ, Зэдын, Ахын, тиихэдэ Витимэй хадалиг нам газараар боложо байhан гээд элирїїлэгдэнхэй. Тїнхэнэй вулкануудай амhарнууд hандаранхай, ой модоной ургаhан болдогууд боложо їлэнхэй, Хамар Дабаанай вулкануудай зариманайнь амhарнууд мїн лэ hандаранхай, уhаар дїїрэшэнхэй байдаг (Жэшээнь – Уран-Дїшэ. Захааминай Санагада, Зэдэ голой эхиндэ). Байгалай оёорто мїн лэ вулканууд байhан гэжэ эрдэмтэн Г. Галазий тэмдэглэнэ.

НУУР ДЭЭРЭ ОНГОСОНУУДАЙ УСАЛДА ОРОЛГО

1901 оной октябриин 14-hєє 15-най hїни эгээ ехэ усал болоhон. Тиихэдэ Байгал дээрэ 176 хїн хосороо. “Яков” гэжэ онгосо Дээдэ Ангарhаа хойноо гурбан багахан онгосонуудые шэрэжэ гараад, Бага Далай дээрэ, Гїїнэй Тархи гэдэг хушуун багаар ехэ шуургантай ушарна. Шэрэгдэжэ ябаhан онгосонуудаа табяа, “Могилёв” гэжэ онгосонь эрьедэ хягдаа, “Шипунов” гэдэгынь якорь хаяжа, тогтоо, тиихэдэ “Потапов” гэжэ онгосыень hалхи шуурган хабсагай мїргїїлжэ, бутаргадаhан болоторнь hалгаагаа, тэрээн дээрэхи хїнїїд бултадаа хосорhон байха юм. Шуурган айхабтар хїсэтэйгєєр хоёр їдэрэй туршада їргэлжэлєє, хосорhон хїнїїдэй бэенїїд хабсагайда арбан алда дээгїїр няалдажа хїрэшөөд байhан юм гэдэг.

______________________________________________________

^*Древнетю́ркское руни́ческое письмо́ (орхо́но-енисе́йская пи́сьменность) — письменность, применявшаяся в Центральной Азии для записей на тюркских языках в VIII — X вв.

Орхоно-енисейская письменность обслуживала единый литературный язык (наддиалектный койне) того времени, который обычно называется языком орхоно-енисейских надписей.

Исследователями выделяются 7 групп (принадлежащие, соответственно): ленско-прибайкальская (курыкан), енисейская (Кыргызскому каганату), монгольская (Восточно-тюркскому каганату), алтайская (Западно-тюркскому каганату), восточно-туркестанская (Уйгурскому каганату в Монголии), среднеазиатская (Уйгурскому государству в Восточном Туркестане), восточно-европейская (булгарам, хазарам и печенегам).

Названия даны: 1) по форме знаков, напоминающих германские руны; 2) по местам находок в долине Орхона (Второй тюркский каганат) и верховьях Енисея (Кыргызский каганат).

Николай Шабаев оршуулба