БАЙГАЛ НУУРЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

          Автор: Буряад Республикын їндэhэтэнэй номой hан

          Номуудhаа ба хэблэлhээ абтаба

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛГЫН ТЇЇХЭ

Байгал тухай тїрїїшын бэшэмэл мэдээсэлнїїд манай эрын эхин дээрэ урда сагай хитад тїїхэдэ ороhон байдаг. Сибириин нэлэнхы ехэ дайда їни сагhаа ородуудай анхарал татадаг байhан. Тиигэжэ тэдэнэй бїлэг бїлэгєєрєє зїїн тээшээ ошолгые Сибириин баялигууд (булган, халюун, їнэгэн, бусад амитадай їнэтэй сэнтэй арhан, алтан, мїнгэн, бусад їнэтэ шулуунууд) тухай hураг суу урмашуулдаг байгаа. Сибириин арhан XXVII зуун жэлдэ тусагаар сэнтэй байhан, дотоодо ба гадаада дэлгїїр дээрэ hайн сэн хїрэдэг байhан юм.

Зїїн Сибириин зэндэмэни болохо Байгал нуурые хасаг сэрэгэй “табинай” дарга Курбат Иванов эгээл тїрїїлэн нээhэн юм. 1642 ондо 74 хїнhээ бїридэhэн ородой бїлэг хасагуудые толгойлжо, Курбат Зїлхэ мїрэнэй эхин багаар байрлаhан острогhоо гараад, нуур хїрэжэ шадаагїй. 1643 оной июниин 21-дэ хоёрдохи hэдэлгэ їїдхэжэ, тэрэ їеын дансануудай мэдээгээр, Зїлхэ мїрэниие їгсэжэ гараад, тэрээндэ шудхажа ородог hалаа Иликтээр ошожо, Приморско шэлые дабаад, Сарма голые зубшан Ойхон олтирог багаар июлиин 2-то Байгалай эрьедэ хїрэжэ ерэhэн байха юм. Нуурай ажахын болон сэрэгэй талаар ехэ удха шанартайе К. Иванов сэгнэжэ шадаа.   
“Байгал нуурые, мїн мїнгэнэй уурхайе тагнуул хэхэ” зорилготой хоёрдохи аяншалга Василий Колесниковэй ударидалга доро 1644-1646 онуудта, удаань 1648 ондо эрхилэгдэhэн байгаа, Иванов Колесников хоёрой зурагууд, газарай зурагууд газар шэнжэлдэг эрдэмые шэнэ hонирхолтой баримтануудаар хангаhан байна.
1647 ондо Иван Похабовай отряд мїльhэн дээгїїр, Байгалай урда эрьеэр, Монгол ороhон байгаа.

1648-1650 онуудта И. Галкин тиишээ ябаhан, энэ ябадалайнь дїн гэбэл Баргажанай-Адагай ба Баргажанай острогууд байгуулагдаа.
Шажанай хуушан гуримуудые баримталагшадай толгойлогшо протопоп Аввакум Петров 1655-1678 онуудта Байгал дээгїїр сїлэлгэдэ гараhан байха юм. “Протопоп Аввакумай ажабайдал” гэhэн ажабайдалайнгаа дурсалгын ном соо Аввакум Байгал тухай эгээл тїрїїшын мэдээсэлнїїдые бэшэhэн, тиихэдээ: “Тэрэнэй хажуугаар хадануудынь їндэр.., шубуудайнь олон гээшэ, галуунууд, хун шубууд далай дээгїїр саhан мэтэ сагаалхин тамаралдана. Загаhан айхабтар элбэг: хилмэн, тула загаhадайнь тарганиие хэлэхээр бэшэ. Хубардаа соо шаражашье боломоор бэшэ, хайлаад, їргэлжэ нэгэ тоhон болошодог байна”, – гэжэ бэшэhэн байдаг. Байгалай оршон дайда, тэрэнэй уларил тухай тон тїрїїшынхиеэ уран зохёолой аргануудые хэрэглэн бэшэгдэhэндээ энэ номынь сэнтэй.

Тиихэдэ ородой элшэн сайдуудай Хитад оролгондоо бэшэhэн хэдэ хэдэн тон дїтэрхы мэдээсэлнїїд бии. 1675 ондо Хитад ороhон ородой элшэн сайд Николай Спафарий Байгалай уларил тухай зэргэсїїлгэнїїдые хэрэглэн бэшэhэн байдаг: “Байгал далай їшєє хэндэшье мэдээжэ бэшэ, урданайшье, мїнєєнэйшье шэнжэлэгшэдэй бэшэмэл баримтанууд, мэдээсэлнїїд энээн тухай їгы, юундэб гэхэдэ нуурые тойрожо гараха хїшэр, їшєє хэншье тойрожо гараагїй, тиихэдэ їргэниинь, утань, гїнзэгынь агуу ехэ. Юундэ нуур гээд нэрлэмээр бэ гэхэдэ уhаниинь дабhагїй, тон сэбэр.” Н. Спафарий эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа Багалые зураглаhан, тиихэдэ “Сибириин газарай зураг” бїтээhэн байгаа. 

Энэ мэтэшэлэн И. Э. Идес 1692-1694 онуудта Хитад оролгондоо мїн лэ Байгал тухай бэшэhэн байдаг.

Тобольско воевода П. Годуновай эрилтээр Байгал эгээл тїрїїшынхиеэ газарай зурагта 1667 ондо оруулагдаhан, тэрэнь “Сибириин газарай зураг” гэhэн хэблэлдэ ороhон байгаа. Хожомоо ородой географ, картограф С. У. Ремезов гэдэг 1699-1701 онуудта нуурай тон дїтэрхы зураг бїтээhэн юм.

Эдэнь эрдэмтэдэй хожомой шэнжэлгэнїїдтэ hайн тїлхисэ, їндэhэн боложо їгэhэн байха.
Эрдэмтэдэй шэнжэлгэнїїд Росиин эрдэмэй академиин байгуулагдаhан їеhєє эхилнэ. Байгалай уларил, тэрэниие тойрон ажаhуудаг зонууд тухай тодорхой мэдээнїїдые суглуулха зорилготой петербургын академи хэдэ хэдэн экспедицинїїдые Сибирь руу ябуулна. I Пётрой даабаряар тїрїїшын экспедици Сибирь руу Д. Г. Мессершмидт 1723-1724 онуудта їнгэргэнэ, тэрэнь Байгал тухай шэнэ мэдээсэлнїїдые їгэhэн байна. Д. Г. Мессершмидт Байгалай зураг бїтээжэ, эрдэмтын бодолоор зураглан бэшэhэн, нуур шадарай халуун булагууд тухай мэдээсэлнїїдые їгэhэн байгаа.1732-1743        онуудта Сибирьтэ Камчаткын  Хоёрдохи экспедици В. И. Берингын хїтэлбэри доро хїдэлhэн байна, энэ экспедици Байгал тухай олон хїдэлмэринїїдые хэблїїлнэ.
1735 ондо Агууехэ хойто экспедицидэ хабаадагша Г. Ф. Миллер ба И. Г. Гмелин гэгшэд Забайкалида 6 hара їнгэргэнэ, тиихэдээ Энгидээ, Шилка, Аргунь мїрэнїїдтэ хїрэhэн, энээн тухайгаа дэлгэрэнгы бэшэhэн, Забайкалиин газарай зураг бїтээhэн байха юм. Гмелин ургамалай аймагай ехэ баян суглуулбари хэнэ, тэрэнь мїнєєшье хїрэтэр эрдэмэй талаар шанараа алдаагїй, тиихэдэ Байгалай хаб загаhан тухай бэшэhэн байна. Миллер тїїхын болон тэндэхи ажаhуугшадай талаар эрдэм шэнжэлгын їндэhэ hуури табиhан байна.

1735-1736 онуудаар С. П. Крашенинников уларилай байдал тэмдэглэжэ, эмтэй, домтой аршаанууд болон арад зонойнь ажабайдал, соёл шэнжэлжэ бэшэhэн байдаг. 
1730-1740 онуудта амитадай болон ургамалай аймагуудта шэнжэлгэнїїд хэгдээ. Тиигэжэ 1 152 янзын ургамал тухай бэшэгдээ. Г. В. Стеллер А. Э. Бремэй “Амитадай ажабайдал” гэжэ номой гарахаhаа 130 жэл урда тэндэхи амитадые ажамидардаг уларилайнь, газар дайдынь оршондо, тиихэдэ Байгалай хаб загаhа   шэнжэлжэ бэшэhэн юм.

П. С. Паллас, И. Г. Георги гэдэг академигїїд 1772 ондо Байгал ерэжэ, нуурай бии бололгые тайлбарилха тїрїїшын hэдэлгэ хэhэн юм. П. С. Паллас эгээл тїрїїлэн ондоо тээ хаанашье їгы, гансал Байгалда амидардаг тоhон жараахай (голомянка), їшєєшье 13 тїхэлэй загаhа, 3 тїхэлэй хїндэлэн тамардаг жэжэ хабшаахайнуудые шэнжэлээ. И. Г. Георги нуур тухай бэшэхэдээ тэрэнэй ургамалай болон амитадай аймагууд тухай, тиихэдэ хаб загаhан тухай тон дэлгэрэнгы бэшэжэ, хэды тїрэлэй загаhан бииб гэжэ харуулаа, эгээл тїрїїлэн омоли тухай дэлгэрэнгы бэшэжэ, нуурай газар дороhоо бэшэ, гадаа тээhээ уhанай сугларжа бии болоhон тухай hанамжаяа элирхэйлhэн байгаа. Тиихэдэ энэ экспедициин гэшїїн А. Пушкарёв гэдэг эгээл тїрїїлэн Байгалые сїм тойрожо шэнжэлhэн, тусхай зэмсэгїїдые хэрэглэн Байгалай зураг байгуулhан юм. Тиигэжэ 1 дюйм соо 10 модо (вёрст) хэмжээнэй топографическэ зураг анха тїрїїшынхиеэ бии болоо. Тиихэдээ Байгалай эрьенїїдые тодорхойгоор бэшэжэ, хаана ямар загаhан бииб гэжэ тэмдэглээ.

Нуурай уларилай ойлгосодо ба Байгал шадар їйлэдбэри эрхилхэ хэрэгтэ Э. Г. Лаксман горитой хубитаяа оруулаа. Тэрэ глауберовэ дабhанай хэбтэшэ оложо, шэл хайлуулха шэнэ онол арга зохёожо, нїхэртэеэ суг Зїїн Сибирьтэ эгээл тїрїїшын шэлэй завод Эрхїїhээ холо бэшэ, Тальцыда нээнэ. Тиихэдэ мїнєєнэй Горячинск курортын халуун булагуудые тэрэл Э. Г. Лаксман олоно. Тэрэ эгээл тїрїїлэн булагуудай уhанай бодосуудые шэнжэлжэ, али булагынь ямар їбшэндэ туhатайб, ямар аргада хэрэглэгдэхэб гэжэ тодорхойлно. Култугта дїтэ гранитна хэбтэшэнїїдэй шулуунуудые тодорхойлон бэшээ, хойноhоонь геологууд ерэхэдээ гар дээрээ шулуунуудые тодорхойлhон бэлэн дансатай (лакминарий) ерэhэн байха юм.    

1795 ондо геодезистнїїд П. Скобельцин, И. Свистунов, Д. Баскаков, В. Щетилов гэгшэд Байгалай зураг байгуулна.

1837 ондо сїлэлгэдэ байhан декабрист, уhан сэрэгэй лейтенант М. Кюхельбекер Баргажанай тохойдо Байгалай гїнзэгые хэмжэhэн байгаа, 1859 ондо лейтенант К. Кононов Байгалай оёороор телеграфай утаhа таталгын хэрэгэй гарахада нуурай гїнзэгые хэмжэлгын хїдэлмэринїїдые ябуулна.
1845 ондо Ородой географическэ бїлгэм байгуулагдана, 1851 оной ноябриин 17-до Эрхїї хотодо тэрэнэй Сибириин таhаг байгуулагдаа. Географическэ бїлгэмэй экспедицинїїд:

1852 он – Н. Г. Меглицкий (Байгал шадарай газар шэнжэлгэ)

1855-1857 онууд – Г. И. Радде гэгшын ударидалга доро ВСОРГО-ой экспедици (орографическэ, ботаническэ, зоологическэ, этнографическэ шэнжэлгэнїїд). Л. Э. Шварцын астрономическэ шэнжэлгэнїїд.

1869 он – Д. И. Стахеев. Байгалай физико-географическэ шэнжэлгэнїїд. Нуур дээгїїр уhанай онгосонуудай ябажа боломоор газарнуудые тодорхойлжо бэшэлгэ.          
1869-1871 онууд – А. Л. Чекановский. Геологическэ, географическэ шэнжэлгэнїїд. А. Л. Чекановский Байгалай бии бололгые дїтэрхы тайлбарилhан байна. Тэрэнэй hанамжаар Байгал – газарай хїрьhэнэй удаан саг соо бага багаар хїдэлсын дїн.    

1871-1872 онууд – В. Ксенжепольский. Байгал дээрэ тїрїїшын саг їргэлжын метеорологическэ ажаглалтануудые эмхидхээ, 1888 онhоо уhанай болон агаарай уларилай байдал ажаглалгые инженер Шерстобитов hэргээнэ.
1877-1882 онууд – И. Д. Черский. Байгал шадарай баруун хажууда страдиграфиин шэнжэлгэнїїд. Тэрэ Байгалай, Байгал шадарай газарай зураг байгуулна.

1896-1898 онууд. В. П. Горяев, И. А. Пятидесятников. Гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
Байгалые болон тэрэнэй эрьеын газарнуудые шэнжэлгэдэ бїхэли їе зорюулагдаа. Энээндэ хабаатай эрдэмтэд гэбэл: Б. И. Дыбовский, А. Л. Чекановский, И. Д. Черский, В. А. Годлевский. Эдэнэр эгээл тїрїїлэн нуурай уhанай дээшэ, доошоо хубилалгые эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ элирхэйлээ.

XIX зуун жэлэй hїїлдэ, Транссибирскэ тїмэр замай барилгын їедэ, Байгалые шэнжэлгэ тїсэбэй ёhоор їнгэргэгдэдэг болоо. 1889-1891 онуудта геолог, географ академик В. А. Обручев тон тодорхой геологическэ шэнжэлгэнїїдые їнгэргэнэ, Байгалай хотогорто хатуу хїрьhэнэй хїдэлсэ шэнжэлнэ, тиигэжэ Байгалай бии бололгын асуудалнуудта эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ харюусана.        
XIX зуун жэлэй hїїл багаар Байгалай хэмжїїрнїїд байhан соогоо элирхэйлэгдэнхэй байгаа. 
ХХ зуун жэлэй эрдэм шэнжэлгэнїїд:
1896-1902 онууд. Ф. К. Дриженкын ударидалга доро гидрографическэ ехэ экспедици. Эрье шадарай гїнзэгые хэмжэлгэ. Энээнэй дїнгїїд – Байгал дээгїїр онгосонуудай ябаха зам ололго. Байгалай эрьенїїдэй тон дїтэрхы газарай зураг буулгагдаа.
1896-1905 онууд. А. В. Вознесенский нуурай уларилай онсо талануудые шэнжэлнэ. Байгал дээрэ уларил тухайлдаг албан байгуулагдана.
1901-1902 онууд. А. А. Коротнёвай ударидалга доро зоологическэ экспедици. Нуурай амита байгаали тухай дэлгэрэнгы мэдээнїїд абтана. Академик Л. С. Берг Байгалай загаhан-баялиг тухай дїн гаргана.
1916 он. В. Ч. Дорогостайскийн ударидалга доро Ородой Эрдэмэй академиин экспедици. Тус академиин Байгалай Комисси байгуулагдана.
1917 он. Эрдэмэй академиин Зоологическэ институдай экспедици. (И. И. Месяцев, Л. А. Зенкевич, Л. Л. Россолимо)
1918 он. Ехэ Коты дээрэ Биологическэ станци байгуулагдана. 
1925 он. Маритуйда СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг їргэлжын экспедици байгуулагдана. 1928 онhоо – Г. Ю. Верещагинай хїтэлбэри доро СССР-эй Эрдэмэй Академиин Байгалай Лимнологическэ станци.
1928-1933 онууд. Г. Ю. Верещагинай статьянууд хэблэгдэнэ.
1929 он. Лимнологическэ станци Листвянкада асарагдана. 1961 онhоо – Лимнологическэ институт.  
1930-1980 онууд. Байгалай Лимнологичскэ станциин ба Биолого-географическэ институдай хамтадхагдамал гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
1932 он. Г. Ю. Верещагинай ударидалга доро нуурай гїнзэгыдэ хэмжэлгэнїїд. Академическэ шэлэ нээгдэнэ.
1931-1936 онууд. Страдиграфическэ ба петрографическэ (хабсагайн зурагууд) шэнжэлгэнїїд (В. А. Обручев, А. С. Кульчицкий, Е. В. Павловский, А. И. Цветов, М. М. Лавров). 
1934-1938 онууд. Геолого-минералогическэ шэнжэлгэнїїд (В. П. Маслов, М. М. Лавров).
1940-1960 онууд. Палеолимнологическэ шэнжэлгэнїїд (Г. Г. Мартинсон).
1957-1962 онууд. Тон тодорхой батиметрическэ шэнжэлгэнїїд (Б. Ф. Лут, А. А. Рогозин). Шэнэ батиметрическэ зураг байгуулагдаа. Нуурай эгээл ехэ гїнзэгынь элирїїлэгдээ – 1 620 м.
1970-1980 онууд. БАМ шадар лимнологическэ шэнжэлгэнїїд.
1976 он. Сансарhаа Байгалай тїрїїшын їнгэтэ гэрэл-зураг буулгагдаа.
1977 он. “Пайсис” гэжэ уhан доро ородог тїхеэрэлгын нуурай гїнзэгыдэ тїрїїшынхиеэ оролго. Байгалай уhанай болон тойронхи оршониие ажахын хэрэглэмжэдэ ашаглажа захалhан їеhєє хойшо тїрїїшынхиеэ Байгал далайе аршалха, хамгаалха тухай асуудалнууд гаража захална. Муу хойшолонгуудыень їсєєрїїлхын тула “Сибирь” гэжэ программа табигдана. Тэрээн соонь:
- Байгалай целлюлозно-саарhанай комбинадай (БЦБК) їйлэдбэриин шэглэл хубилгаха;
- Эрхїї-Черемховын промышленна хамтаралай ТЭЦ-эй ба дулаасуулгын тїхеэрэлгэнїїдые хии тїлишэдэ оруулха, тиигэжэ агаарай ариг сэбэрые сахиха хэмжээ ябуулгануудые байгуулха. Улаан-Їдэ хотын промышленнэ їйлэдбэринїїдhээ гарадаг муухай уhа сэбэрлэхэ тїб тїхеэрэлгэ (очистные) байгуулха.
Мїнєє їедэ Байгал дээрэ Россин Эрдэмэй Академиин гэшїїн-корреспондентнїїд М. А. Грачёвай, М. И. Кузьминай їїсхэлээр “Байгал нуур дээрэ ородог шииг нойто шэнжэлгын їндэhэн дээрэ байгаалиин ба Дунда Азиин уларилай айхабтар ехээр хубилалга” гэhэн проект нэбтэрїїлэгдэнэ. 25 млн. жэлнїїдэй туршада сугларhан зєєлэн, hэбхи хїрьhэн байгаали-уларил тухай мэдээнїїдые хадагалжа байдаг. Энэ проектые хїсэлдїїлхэ хэрэгтэ Россин, Япониин, США-гай эрдэмтэд хабаадана.

Эдэ мэдээсэлнїїдые дэлгэрэнгыгээр иимэ хаягаар олохот:

РАН-ай СО-гой Лимнологическэ институт. http://isc.irk.ru/lin.htrr

РАН-ай СО-гой Байгаали ашаглалгын Байгалай институт. http://www.bipsoran.narod.ru

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛЭГШЭД

Мессершмидт Д. Г. (1685 – 1735). Байгал дээрэ ерэhэн тїрїїшын эрдэмтэ (1729). “Обозрение Сибири” гэжэ олон боти тоосоо бэшэhэн.

Георги И. Г. (1729 – 1802). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Загаhашадай юрын онгосоор Байгал нуурые дууһан ябаа. Байгалай эрьенїїд тухай дэлгэрэнгы мэдээсэлнїїдые їгєє.

Паллас П. С. (1741 – 1811). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Байгал тойроод зїбєєр ажахы эрхилэлгэ тухай бэшэhэн, шудхажа ородог гол, мїрэнїїдые, тойроод байhан хада, уулануудые зїбєєр харуулhан.

Черский И. Д. (1845 – 1892). Байгалай эрьенїїдэй тїрїїшын газарай зураг байгуулаа. Зїїн Сибириин агууехэ шэнжэлэгшэ.

Дыбовский В. И. (1833 – 1930). Мэдээжэ зоолог. Байгалай байгаалиин нїхэсэлнїїдые, амита юртэмсые, оёоройнь нюруу, уhанайнь урасхал, дулаан, хїйтэниие шэнжэлээ.

Обручев В. А. (1863 – 1956). Геолог, географ, СССР-эй АН-ай академик. Сибирь, Дунда ба Тїб Аази шэнжэлэгшэ. Байгалай хотогорой бии бололгые эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа баримталан хэлээ.

Верещагин Г. Ю. (1889 – 1944). Мэдээжэ Байгал шэнжэлэгшэ, географиин эрдэмэй доктор, профессор, Байгалай экспедициин таhалгаряагїй хїтэлбэрилэгшэ. Байгалай амитадай болон ургамалай аймаг далайн гарбалтай гэжэ элирхэйлээ.

Кожов И. М. (1891 – 1968). Профессор, бїхы наhаяа Байгалые шэнжэлгэдэ зорюулаа.

Галазий Г. И. (1922 ондо тїрэhэн). РАН-ай академик.1961 онhоо 1987 он болотор Лимнологическэ институдай директор, 250 шахуу эрдэмэй хїдэлмэринїїдые бэшэhэн, “Байгал асуудалнууд ба харюунуудта” гэжэ тон хэрэгтэй номой автор.

  Николай Шабаев оршуулба