З А М Б А А Г А Й   Н Ю У С А

Буряад Республикын аймаг бїхэнэй арад зон хєєрэлдэхэдєє, «Захааминай замбаа» гээд хэлэдэг байха юм. Энэньшье дэмы бэшэ юм. Ушар юуб гэхэдэ, энэ хоол Захааминда тон ехэ дэлгэрэнхэй байдаг. Замбаа гээшэ гансал захааминайхидай хоол бэшэ юм, урда сагта бїхы буряад арадай хоол байhан гээд баримтанууд гэршэлнэ. Замбаа гээшэ ганса ламанарайшье хоол байhан юм гэлсэхэеэ hанадаг. Хэды тиигэбэшье бїри урда эртэдэ Тїбэд оронойхид энэ хоол элбэгээр бэлдэжэ, хэжэ эдидэг байгаа юм байна. Айл бїри адагынь нэгэ хїбїїгээ дасанда шаби болгожо оруулдаг байгаа, тиихэдээ эдихэ хоолhоонь гансал цзампа гээшые тїхеэржэ їгєєд, ябуулдаг байhан юм ха. Байд гээд лэ хїбїїгээ эрьежэ ошоходоо, тэрэл замбааень, тиихэдэ їшєє борсо абаашажа їгэдэг байгаа. (Энэ борсо тухай амяараа бэшэгдэхэ).                                  

Урда сагта Тїбэд орондо дэлгэрэнги байhан Буддын шажантанай энэ эдеэн бїхы Монгол, Буряад, Хитад оронуудаар мэдээжэ байhан гээшэ. Буряадуудай эдеэ хоолой нэгэн болохо замбаа тухай бэшэхэеэ тїхеэржэ байтараа, Шэнэхээн нютагhаа гарбалтай буряадуудhаа энэ хоол тухай асууhамни, замбаа гээшэмнай Шэнэхээндэ мїн лэ мэдээжэ байба.  

Хїдєє холын ород холисогїй тосхонуудта хилээмэн гээшэнь орой бии болоhон ёhотой. Захааминай аймагай Сагаан-Морин тосхонhоо дээшээ мал ажалда байдаг бїлэдэ эрэ болоhон бишье, үшөө бага байхаhаа, хилээмэнэй бии боложо байhые hанадагби.  

1950-яад онуудаар, Зэдын комбинадай барилгын тїлэг їедэ, Шампии таабайн оложо їгэhэн хара нїїрhэнэй уурхайhаа холо бэшэхэнэ, Баян-Гол hууринда, комбинадай энергоцех барилга боложо байгаа. Тэндэхи барилгашадые хангажа байха зорилготой хилээмэнэй завод бии боложо, байд гээд лэ дїтэ шадарай тосхонуудhаа (Мэлэ, Борто, Сагаан-Морин) хїдєєгэйхид моридоороо ерэжэ, хилээмэ абаашадаг болоhон юм. Гэбэшье хилээмэндэ гээд лэ їдэр бїри морёор Баян-Гол орожо байхагїй ха юмши даа. Колхозой мал хаража манайхинай тїбхинэhэн Сарамтаhаа Сагаан-Морин хїрэтэр 10 гаран модо, Сагаан-Моринhоо Баян-Гол хїрэтэр 24 модо.Тиигээдшье тэрэ їеын колхознигуудта ходол хилээмэ абажа байха мїнгэншье хаанаhаа байхань hэм даа, хэдэн хоногоор тахяагай їндэгэ суглуулаад, монсогор тоhотой, їбэлдєє хїргэhэн hїтэй, hайндаал hарадаа нэгэ удаа ошодог байгаа. Тэрэ їедэ колхозой малшан байhан абамни – Чимит Улзеевич Шабаев, сааша-наашаа хамта 70 гаран модо зайда, їнэгэнэй харанхыгаар мордожо ошоод лэ, заал hаа hїни бусажа ерэдэг юм hэн. Хэдэн гїїртынхид хамтараад, олоороо ошодог бэлэй.  

Тиигэжэл тэрэ хилээмэн гээшэ замбаа гэжэ хоолые тїрижэ, хилээмэ элбэгтэй нютагуудта бїри мартуулhан байха даа. Ганса Захааминдашье абажа харахада, таряа талха ургуулдаг доодо талын нютагуудаар замбаа орхигдонхой шахуу, ургасын мїртэй ургадаггїй їндэр, хїйтэн уларилтай дээдэ талын нютагуудта замбаа бэлдэлгэ мїнєєшье болотор орхигдоогїй.  

Замбаа гээшэ тон їлэтэй, бэлэн хоол байха. Хїдєєгэй хїнэй саг хаража эдеэлхэ гээшэ хїшэрхэн бэзэ. Али нэгэн ажалда ябахадаа гї, али ангуурида гараад, їглєєгїїр нэгэ hайн замбаалаал hаа, їдэшэ болотор їлдэхэ гээшые мэдэнгїй ябагдадаг юм.  

Замбаа гээшэ бэлэдхэлэй тон ехэ, хїшэрхэн хїдэлмэритэй, гэбэшье зунай їдэрэй утада нэгэ їдэр соо бїхэли зундаа эдихэ замбаагаа бэлдэжэ абадаг юм. (Хоёршье їдэр хамаагїй). Замбаа бэлдэлгэдэ хїїгэд ехэхэн ажал хэжэ гарадаг. Хара багаhаа жэл бїри хэжэ байhан энээхэн ажалаа тон hайн мэдэхэ hэн тула, замбаа яажа бэлдэдэг юм гэжэ бэшэхэмни. Ойлгожол абаа hаа, барагтайл юм даа, замбаа гээшын їни заяанда мартагдаhан нютагуудаар hэргээбэл, ёhоорхон лэ хоол байха даа.  

Замбаа эдихэ гээл hаа нэн тїрїїн аагаhа бэлдэхэ болонобди. Хїшэрхэн хїдэлмэритэй байха гээшэмни энэ аагаhа бэлдэхэ гээшэнь юм.

Аагаhа бэлдэхэдэ хэрэгтэй болохо зїйлнїїд гэбэл: уур, нюдїїр, hабяа, тогоон, тулга, хатаамаг, тээрмэ.  

Эдэ зїйлнїїдээ нэжээдээр тайлбарилха болоо hаа:  

Уур гээшэ томо, жэжэ, элдэб байдаг. Аагаhанда хэрэгтэй орооhо нюдэхэ уур гээшэнь 20 см. тухайтай бїдїїн хуhа тїнхижэ хэhэн, 50 – 65 см. їндэртэй байдаг. Замбаа хэдэг нютагуудаар иимэ уур айл бїхэндэ байха, эгээл шэнээр хэхэ болоо hаа, тэрээхэн дээрэ хэлэгдэhэн хуhаяа дээрэhээ доошонь нэгэ 12-13 см. тухай їргэнєєр тїнхижэ, амhарта болгохо. Таряа нюдэхэдэ сэсэржэ тарахагїйн тїлєє уурай амhар дээрээ халта уйтаншаг байдаг. Уурай зосоохи оёорынь тэбхэр бэшэ, мїнсэгэрхэнєєр хонхойлгогдоhон байха ёhотой.  

Нюдїїр халта уйтаншагаар хэгдэhэн уурай дээдэ амhарта багтахаар, мїн лэ хуhаар хэгдэдэг юм. Нюдїїрээ хїндэшэг болгожо, дээрэнь мїндэгэр гї, али тэбхэрээршье зантайлгажа, мунса шэнги болгодог. Байhаар нюдїїрэйнгээ хатажа хїнгэн болошоо hаань, зантахи дээрэнь тааруухан тїмэр оложо, ашаан болгожо хададаг юм.

Һабяа. Зунай эхиндэ, хуhанай їйhэнэй hайнаар хуурадаг їедэ, їйhэнїїдые тэбхэр тэбхэрээр хуулажа асараад, hабяа оёдог. 40-45 см. їргэнтэй, утань 60 тухай см. хэмжїїртэй hабяа, хуhанайнгаа дїрбэн булангуудые нугалжа їдєєд, хэдэг юм. Һабяагай ханын їндэр 6-8 см. тухайтай байха.

Тогоон. Эндэ томошье бэшэ, багашагхан, нэгэ хїнэг, хїнэг хахад уhанай багтаха, заал hаа шэрэм хонхон тогоон хэрэгтэй болохо. Иимэрхїї тогоонууд хаа-яагїй элбэг байдаг.

Тулга. Зунай hайхан дулаан їдэр газаагаа гал тїлеэд, таряагаа хатааха гэбэлтнай, энэ тулга хэрэгтэй болоно бэзэ, тулгын їгыдэ томошог гурбан шулуугаар дїли тодхожо болохо. Газаагаа сїлєє зуhалан гэртэй hаа, шэрэм табяатай зуухадаа гал тїлижэ, шэрэмэйнгээ гарьхануудые абаад, тогоогоо табихада бїришье бэлэн, тулгын хэрэг їгы ааб даа.

Хатаамаг. Шїдэрэй шагтаhаа тээ томохоноор (їргэниинь 3 см., утань 6 см., зузааниинь хахад см. тухайтай) хабтагайханиие хээд, нэгэ 60 см. тухайтай нариихан модондо hуулгахада, эгээл шала угаадаг швабра шэнги юумэн болохо байха. Энэ хатаамагаар халуун тогоон соохи таряагаа зай забhаргїй худхажа хатаагаад, энэл хатаамагаараа хатаагдажа болоhон орооhонуудаа бэе тээшээ шэрэжэ, hабяа руугаа гаргадаг.

Тээрмэ. 60-90 см. тухайтай їргэнтэй, 7-9 см. зузаантай хабтагай хоёр томо шулуугаар хэгдэhэн байдаг. Доодо талын шулуунай тэг дунда 2-2,5 см. їргэнтэй нїхэ тїнхижэ, тэрэ нїхэндєє 6-7 см. утатай модон гол хуhаар хэжэ хоноодог. Дээрэхи шулуугаа эрьюулхэдэ хїдэлхэгїй бїхєєр хоноохо шухала. Тэрэл доодо шулуун дээрээ орооhоной hайнаар балархын тїлєє, голhоо хажуу тээшэнь зай талагїй олон эдирээнїїдые гаргадаг юм. Дээдэ хабтагай шулуундаа дээдэ хажууhаань доошонь дээрээ 10 см. тухай їргэн, дороо доодо хабтагайн голhоо халта їргэншэг нїхэ тїнхижэ хэхэ. Тэрэнь нэгэ воронко шэнги юумэн болодог юм. Тиигээд тэрэл дээдэ шулуунайнгаа їрєєhэн захада мїн лэ нэгэ 2-2,5 см. їргэнтэй нїхэ тїнхижэ хээд, 8 – 10 см. утатай хуhаар барюул хэжэ хоноохо. Энэнь тээрмэеэ эрьюулхэ барюул гээшэ. Урдандаа иигэжэ гар тээрмэ хэдэг байhан, мїнєє тиимэ тээрмэнїїд айл бїхэндэ шахуу байдаг. Орооhо хатаажа, аагаhа хэхэ зэр зэмсэг їгы айлайхи байбал, бэе бэеhээ абалсаад лэ замбаатаяал hуудаг юм.

Аагаhа гаргаха хэрэгсэлнїїдые ойлгожо абаа хадаа яагаад тэрэ аагаhаяа хэдэг юм гэжэ бэшэе.   

Ешмээн таряагаар аагаhа хэхэдэ, ажалынь халта ехэшье hаа, їлэтэй, амтатай замбаа болодог, ешмээн таряанhаа зєєлэн, зохидхон аагаhан гарадаг. Гэбэшье ешмээн шэниисэдэ орходоо хальhа ехэтэй, ажалынь булюушаг юм. Тиимын тула ешмээнhээ аагаhа гаргажа туршаябди.  

Даб дээрээ нэгэ хїнэг ешмээнтэйбди гэел даа. Эгээл тїрїїшымнай ажал – тэрэ орооhоёо уурта хэжэ нюдэхэ. Уурайнгаа хахадhаа дээрэ, уураа арай дїїргэнгїй, орооhоёо хээд, тэрээхэн нюдїїрээрээ нюдэхэ, тиихэдээ їнеэ hаахадаа, hуудаг бишыхан hандай дээрэ hуугаад, уураа хоёр хїлэйнгєє хоорондо їбдэгїїдээрээ хабшаад hууха. Уур гээшэнь тогтууригїйшэг байдаг. Орооhоёо багаар хээд, шангаар нюдэхэдэ орооhон илзарха, орооhо гэмтээнгїй, хальhаханииень хуулахын тэды нюдэхэ гээшэдэ дїршэл хэрэгтэй байха. Нюдэhэн орооhоёо ондоо хїнэг соо хэжэ байгаад, бїхы орооhоёо нюдэжэ дїїргэхэ.  

Орооhоной хальhан, бараншье бэшэ hаа, гол тїлэбынь хууража, хоёрдохи ажалнай – hабиха ажал. Тэрэ бэлдэhэн hабяа соогоо ехэ бэшээр (hабяагайнгаа оёорыень лэ хушахаар) хээд, hэбшээ хїндэлэн hуугаад гї, али зогсоод, hабяа соохи таряагаа дээшэнь шэдэсэгээжэ hабиха. Дээшээ шэдїїлhэн орооhоной хальhаниинь хїнгэн тула hэбшээндэ ниидэжэ, орооhод hєєргєє hабяа дээрээ унаха ёhотой. Дїршэhэн зон гансаханшье орооhо газарта унагаангїй hабидаг юм.  

Орооhоёо hабижа дїїргээд, хатааха ажал эхилнэ. Дээрэ бэшэгдэhэн гуримаар шэрэм тогоогоо тодхоод, доронь галаа тїлижэ, халуун тогоон соогоо хахад литр тухайтай амhартаар орооhоёо хээд, хатаамагаараа орооhонуудаа халташье зогсоонгїй сааша-наашань этэржэ болгоод, хуураhан орооhоёо ондоо нэгэ амhарта (хїнэг) соо гаргаха. Шамбай зон тогоотойнь їргєєд хэхэдэ бэлэн байха, ехэнхи ушартаа хїгшэд, hамгад лэ хатаажа hуудаг, тиихэдээ тогоондоо няан hагад hабяагаа баряад, хатаамагаараа наашань этэржэ гаргадаг юм. Тиигэжэ хатаамаг гээшэнь хоёр їїргэ дїїргэдэг байна. Эндэ мїн лэ дїршэл хэрэгтэй. Орооhоёо хэмhээ їлїї дїргэжэ гї, али болгонгїй дутуу, тїїхэйгээр абажа болохогїй. Тон лэ болоhон орооhо тээрмэдэжэ, аагаhа гаргадаг юм. Энэ ажалаа манай нютагта таряа хатааха гээд нэрлэдэг. Нюдэжэ hабиhан таряагаа хатаажа дїїргээд, хушуулха гэжэ нэгэ ажал эхилхэ. Юуб гэхэдэ, тїїхэй орооhо нюдэхэдэ хальhаниинь баран унаагїй байха, тиимэhээ хатааhан таряагаа дахин уурта хэжэ хушуулдаг. Энэ болбол тэрэл нюдэхэ ажалнай, теэд юундэ ондоогоор хушуулха гэжэ хэлэдэг юм гэхэдэ, хатааhан (болоhон) таряан уурта хээд нюдэхэдэ тїргэн їлтиржэ баларха, тиимэhээ тэрэ нюдїїрэйнгээ орондо ондоо хїнгэншэг юумэ олоод, хушуулха ёhотой. Эндэ хїрзын бїдїїншэг эшэ таарамжатай байхаа hанадаг. Їгышье hаа, тэрэл нюдїїрээрээ болгоомжотой аалиханаар хушуулха хэрэгтэй. Хатаагдаhан орооhоной хальhан бэлэншэгээр hаладаг, тиигэжэ тэрэ хатааhан таряагаа хушуулжа дїїргээд, дахин hабяа соогоо хээд, hабижа хальhыень хиидхїїлээд, сэбэр болоhон орооhоёо тээрмэдэхэ hїїлшын ажал эхилхэ.  

Мїнєє сагта элбэг болоhон целлофан дэлгээд, тэрээн дээрээ тээрмэеэ табижа, тээрмын дээдэхи хабтагай шулуунай гол тушаа байhан нїхэ руу таряагаа бага багаар хэжэ байгаад, гараараа эрьюулдэг. Тиихэдэ тээрмын хоёр шулуунай хоорондоhоо бэлэн аагаhан гаража эхилхэ. Урдандаа тээрмэеэ тусгаар тээрмэhээнь ехээр оёгдоhон hабяа соо табяад тээрмэдэдэг байгаа, мїнєєшье тиигээд лэ тээрмэдэжэ байдаг. Шэрїїн гї, али зєєлэн аагаhа гаргаха дуранай – тээрмэеэ тїргэн эрьюулхэдэ шэрїїн, аалин даамайханаар эрьюулхэдэ зєєлэн аагаhан гарадаг юм. Замбаа гээшэмнай хїн бїхэндэ зохидхон хоол байхаhаа гадна, илангаяа ямар нэгэн ушар шалтагаанаар шїдэ їгы, мїн хїгшэн зондо жажалха ажалгїй амархан хоол юм даа. Ушар тиимэhээ аагаhаяа, шадаал hаа, зєєлэхэнєєр гаргахые оролдодог байна.  

Иигээд лэ аагаhан бэлэн болоо. Тиигээд тэрэ замбаа гээшэеэ худхажа (зариман зууража гээд хэлэдэг) эдихэ ажал лэ їлэбэ.  

Ямарханшье аяга абаа hаа (ехэшэгтээ дээрэ бэзэ), хахад соонь hїтэй халуун сай хээд, эдеэнэй томо халбагаар тоhо хэжэ (мїнєє залуу зон, хїїгэд саахаршье хэдэг болонхой), hайн худхажа хайлуулаад, худхажа байжа аагаhаяа хэжэ їдхэн болгохо. Энэ одоол замбаа гээшэмнай бэлэн болобо гээшэ. Замбаа гээшэ бэлэн болоод байхадаа амтатай, їлэтэй, хажуудахишье хїндєє їгэмєєр бэшэ хоол юм даа.  

Шэниисэ таряан хальhа багатай, тиимэhээ тїрїїшын нюдэлгэ хэнгїй, хатаагаад лэ, хушуулаад, hабяад тээрмэдэхэдэ болодог, гэбэшье аагаhаниинь амтаараа, шанараараа ешмээндэ хїрэдэггїй.  

Бїхэли зундаа, намар, їбэлдєє ангуурида хїрэхєєр бэлдэгдэhэн аагаhаяа гутаангїй хадагалха хэрэгтэй. Эндэ тиимэ орёо нюусашье їгы юм даа, гансал тон хуурай газарта хадагалбал, яахашьегїй. Аагаhан гээшэ тон бэлэхэнээр бэедээ шииг татадаг, урдандаа арhан туулмагууд соо хэжэ, хуурай газарта їлгэдэг байгаа, мїнєє аагаhа хадагалмаар элдэб амhартанууд одоол элбэг ха юм даа. Саахартайхан амтатай замбаа эдихэ дуратайшуул тэрэ саахараа аагаhандаа холёод хадагалжа туршаhан байха, теэд тиигэжэ огтолон болохогїй, юуб гэхэдэ, саахар гээшэнь одоол hайнаар шииг татажа, аагаhаяа буритуулдаг юм.

Хїн гээшэ юушье хэхэдээ дїршэдэг, нэгэтэл хэжэ захалаа hаа, арга дїрыень олоод, хэжэл баймаар байхал даа.  

Иимэл юумэл даа, замбаагай нюуса.

Николай ШАБАЕВ