БАЙГАЛТАЙ ТАНИЛСАЛГЫН НЮУР

Тулохонов А. К. Би Байгалые шудалнаб / А.К. Тулохонов, О. А. Екимовская, А. Н. Бешенцев – Новосибирск: “Наука” хэблэл, 2002, нюур 6 – 7.

Байгал – Зїїн Сибириин урда хажуугаар, хойто широтагай 51°28´ ба 55°47´, зїїн долготагай 103°43´ ба 109°58´ хоорондо оршодог дабhагїй сэбэр уhатай нуур.

Балтиин далайн нюрууhаа дээшэ 454,55 м.,

Номгон далайн нюрууhаа дээшэ 455,7 м.,

тиихэдэ Байгалай оёорынь Дэлхэйн уhанай нюрууhаа дээшэ 1 181 метртэ оршодог.

Байгалай хотогорой уhаар дїїрэжэ эхилhэн сагhаа хойшо 20–25 миллион жэлнїїд їнгэрєє.

Эгээл їргэн газартаа 79 км. болодог.

Нуурай утань 636 км.

Уhанайнь нюруугай талмай (олтирогуудтайгаа) 31 500 дїрбэлжэн км.

Эрье зубшаад 2000 км. болодог.

Олтирогуудай эрье зубшаад 139,2 км. болохо.

Эгээ гїнзэгы газартаа 1 637 м., тиихэдэ Ижимей хушуунай хажууда 1 642 м. болодог юм.

Байгалай шулуун їлгы 3 хотогор боложо хубаардаг – Хойто, Дунда ба Урда.

Хойто хотогорой дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 576 м.,

Дунда хотогорой дунда зэргын гїзэгы – 854 м.,

Урда хотогорой дунда зэргын гїнзэгы – 843 м. болодог.

Бїхыдєє Байгалай дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 731 м. болодог юм.

23 000 гурбалжан хэмжээнэй (кубическэ) километр уhан Байгалай хотогор соо байдаг.

Байгал дээрэ 174 хушуунууд (мыс) бии (И. Д. Черскийн мэдээгээр).

О. Г. Гусевай 1990 оной мэдээгээр Байгал дээрэ 26 ольтирогууд бии.   

Байгалай эгээл ехэ тохойнууд (залив) гэбэл: Баргажанай – 791 дүрбэлжэн километр; Чивыркуйска – 268 дүрб. км.; Провал – 197 дүрб. км.

Шудхадаг гол горходойнь тоо И. Д. Черскын мэдээгээр 336, О. Г. Гусевай мэдээгээр 544.

Зундаа далайн уһанай эгээл ехэ дулааниинь +16 градуста хүрэдэг, үбэлдөө - 4,2⁰ болодог юм.

Уһан гүйхэн газартаа эгээл ехээр халахадаа +23 градуста хүрэдэг.

Байгал дээрэ эгээл дулаан газарынь – Песчана гэжэ эрьенїїдээр дутуу хаагдаhан нуурай хуби (бухта), эндэ жэлэй дунда зэргын агаарай байдал +0,4⁰ болодог.

Байгал дээрэ бүхэли жэлэй туршада наратай, сэлмэг үе гэбэл:

хойто бэеээрээ 1 900 – 2 200 час;

урда бэеэрээ 2 000 – 2 400 час.

Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа Байгалай нюруу дээшээ 1 м. үргэгдэһэн байха юм.

Тиигэжэ, тэрэл Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа, Байгалай уһанай нюруу 500 дүрбэлжэн километрээр ехэ болоһон байна.

Дутуу хаагдаhан эрье шадарай нуурай хубинуудай (бухтануудай) тоо 20 шахуу.

Хоорондоо дїтэ оршодог бїлэг олтирогуудай (архипелаг) тоо 1.

Байгалай оёорой хатуу хїрьhэнэй хабтагайнууд (литосферные плиты) бэе бэенhээ жэлэй 1 см. холодон хїдэлжэ байдаг.

Нуурай хонхор соохи хадын їндэрынь (оёорой зузаан гэжэ болохо) 39-60 км. болодог.

Николай Шабаев оршуулба