БАЙГАЛ НУУРЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

          Автор: Буряад Республикын їндэhэтэнэй номой hан

          Номуудhаа ба хэблэлhээ абтаба

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛГЫН ТЇЇХЭ

Байгал тухай тїрїїшын бэшэмэл мэдээсэлнїїд манай эрын эхин дээрэ урда сагай хитад тїїхэдэ ороhон байдаг. Сибириин нэлэнхы ехэ дайда їни сагhаа ородуудай анхарал татадаг байhан. Тиигэжэ тэдэнэй бїлэг бїлэгєєрєє зїїн тээшээ ошолгые Сибириин баялигууд (булган, халюун, їнэгэн, бусад амитадай їнэтэй сэнтэй арhан, алтан, мїнгэн, бусад їнэтэ шулуунууд) тухай hураг суу урмашуулдаг байгаа. Сибириин арhан XXVII зуун жэлдэ тусагаар сэнтэй байhан, дотоодо ба гадаада дэлгїїр дээрэ hайн сэн хїрэдэг байhан юм.

Зїїн Сибириин зэндэмэни болохо Байгал нуурые хасаг сэрэгэй “табинай” дарга Курбат Иванов эгээл тїрїїлэн нээhэн юм. 1642 ондо 74 хїнhээ бїридэhэн ородой бїлэг хасагуудые толгойлжо, Курбат Зїлхэ мїрэнэй эхин багаар байрлаhан острогhоо гараад, нуур хїрэжэ шадаагїй. 1643 оной июниин 21-дэ хоёрдохи hэдэлгэ їїдхэжэ, тэрэ їеын дансануудай мэдээгээр, Зїлхэ мїрэниие їгсэжэ гараад, тэрээндэ шудхажа ородог hалаа Иликтээр ошожо, Приморско шэлые дабаад, Сарма голые зубшан Ойхон олтирог багаар июлиин 2-то Байгалай эрьедэ хїрэжэ ерэhэн байха юм. Нуурай ажахын болон сэрэгэй талаар ехэ удха шанартайе К. Иванов сэгнэжэ шадаа.   
“Байгал нуурые, мїн мїнгэнэй уурхайе тагнуул хэхэ” зорилготой хоёрдохи аяншалга Василий Колесниковэй ударидалга доро 1644-1646 онуудта, удаань 1648 ондо эрхилэгдэhэн байгаа, Иванов Колесников хоёрой зурагууд, газарай зурагууд газар шэнжэлдэг эрдэмые шэнэ hонирхолтой баримтануудаар хангаhан байна.
1647 ондо Иван Похабовай отряд мїльhэн дээгїїр, Байгалай урда эрьеэр, Монгол ороhон байгаа.

1648-1650 онуудта И. Галкин тиишээ ябаhан, энэ ябадалайнь дїн гэбэл Баргажанай-Адагай ба Баргажанай острогууд байгуулагдаа.
Шажанай хуушан гуримуудые баримталагшадай толгойлогшо протопоп Аввакум Петров 1655-1678 онуудта Байгал дээгїїр сїлэлгэдэ гараhан байха юм. “Протопоп Аввакумай ажабайдал” гэhэн ажабайдалайнгаа дурсалгын ном соо Аввакум Байгал тухай эгээл тїрїїшын мэдээсэлнїїдые бэшэhэн, тиихэдээ: “Тэрэнэй хажуугаар хадануудынь їндэр.., шубуудайнь олон гээшэ, галуунууд, хун шубууд далай дээгїїр саhан мэтэ сагаалхин тамаралдана. Загаhан айхабтар элбэг: хилмэн, тула загаhадайнь тарганиие хэлэхээр бэшэ. Хубардаа соо шаражашье боломоор бэшэ, хайлаад, їргэлжэ нэгэ тоhон болошодог байна”, – гэжэ бэшэhэн байдаг. Байгалай оршон дайда, тэрэнэй уларил тухай тон тїрїїшынхиеэ уран зохёолой аргануудые хэрэглэн бэшэгдэhэндээ энэ номынь сэнтэй.

Тиихэдэ ородой элшэн сайдуудай Хитад оролгондоо бэшэhэн хэдэ хэдэн тон дїтэрхы мэдээсэлнїїд бии. 1675 ондо Хитад ороhон ородой элшэн сайд Николай Спафарий Байгалай уларил тухай зэргэсїїлгэнїїдые хэрэглэн бэшэhэн байдаг: “Байгал далай їшєє хэндэшье мэдээжэ бэшэ, урданайшье, мїнєєнэйшье шэнжэлэгшэдэй бэшэмэл баримтанууд, мэдээсэлнїїд энээн тухай їгы, юундэб гэхэдэ нуурые тойрожо гараха хїшэр, їшєє хэншье тойрожо гараагїй, тиихэдэ їргэниинь, утань, гїнзэгынь агуу ехэ. Юундэ нуур гээд нэрлэмээр бэ гэхэдэ уhаниинь дабhагїй, тон сэбэр.” Н. Спафарий эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа Багалые зураглаhан, тиихэдэ “Сибириин газарай зураг” бїтээhэн байгаа. 

Энэ мэтэшэлэн И. Э. Идес 1692-1694 онуудта Хитад оролгондоо мїн лэ Байгал тухай бэшэhэн байдаг.

Тобольско воевода П. Годуновай эрилтээр Байгал эгээл тїрїїшынхиеэ газарай зурагта 1667 ондо оруулагдаhан, тэрэнь “Сибириин газарай зураг” гэhэн хэблэлдэ ороhон байгаа. Хожомоо ородой географ, картограф С. У. Ремезов гэдэг 1699-1701 онуудта нуурай тон дїтэрхы зураг бїтээhэн юм.

Эдэнь эрдэмтэдэй хожомой шэнжэлгэнїїдтэ hайн тїлхисэ, їндэhэн боложо їгэhэн байха.
Эрдэмтэдэй шэнжэлгэнїїд Росиин эрдэмэй академиин байгуулагдаhан їеhєє эхилнэ. Байгалай уларил, тэрэниие тойрон ажаhуудаг зонууд тухай тодорхой мэдээнїїдые суглуулха зорилготой петербургын академи хэдэ хэдэн экспедицинїїдые Сибирь руу ябуулна. I Пётрой даабаряар тїрїїшын экспедици Сибирь руу Д. Г. Мессершмидт 1723-1724 онуудта їнгэргэнэ, тэрэнь Байгал тухай шэнэ мэдээсэлнїїдые їгэhэн байна. Д. Г. Мессершмидт Байгалай зураг бїтээжэ, эрдэмтын бодолоор зураглан бэшэhэн, нуур шадарай халуун булагууд тухай мэдээсэлнїїдые їгэhэн байгаа.1732-1743        онуудта Сибирьтэ Камчаткын  Хоёрдохи экспедици В. И. Берингын хїтэлбэри доро хїдэлhэн байна, энэ экспедици Байгал тухай олон хїдэлмэринїїдые хэблїїлнэ.
1735 ондо Агууехэ хойто экспедицидэ хабаадагша Г. Ф. Миллер ба И. Г. Гмелин гэгшэд Забайкалида 6 hара їнгэргэнэ, тиихэдээ Энгидээ, Шилка, Аргунь мїрэнїїдтэ хїрэhэн, энээн тухайгаа дэлгэрэнгы бэшэhэн, Забайкалиин газарай зураг бїтээhэн байха юм. Гмелин ургамалай аймагай ехэ баян суглуулбари хэнэ, тэрэнь мїнєєшье хїрэтэр эрдэмэй талаар шанараа алдаагїй, тиихэдэ Байгалай хаб загаhан тухай бэшэhэн байна. Миллер тїїхын болон тэндэхи ажаhуугшадай талаар эрдэм шэнжэлгын їндэhэ hуури табиhан байна.

1735-1736 онуудаар С. П. Крашенинников уларилай байдал тэмдэглэжэ, эмтэй, домтой аршаанууд болон арад зонойнь ажабайдал, соёл шэнжэлжэ бэшэhэн байдаг. 
1730-1740 онуудта амитадай болон ургамалай аймагуудта шэнжэлгэнїїд хэгдээ. Тиигэжэ 1 152 янзын ургамал тухай бэшэгдээ. Г. В. Стеллер А. Э. Бремэй “Амитадай ажабайдал” гэжэ номой гарахаhаа 130 жэл урда тэндэхи амитадые ажамидардаг уларилайнь, газар дайдынь оршондо, тиихэдэ Байгалай хаб загаhа   шэнжэлжэ бэшэhэн юм.

П. С. Паллас, И. Г. Георги гэдэг академигїїд 1772 ондо Байгал ерэжэ, нуурай бии бололгые тайлбарилха тїрїїшын hэдэлгэ хэhэн юм. П. С. Паллас эгээл тїрїїлэн ондоо тээ хаанашье їгы, гансал Байгалда амидардаг тоhон жараахай (голомянка), їшєєшье 13 тїхэлэй загаhа, 3 тїхэлэй хїндэлэн тамардаг жэжэ хабшаахайнуудые шэнжэлээ. И. Г. Георги нуур тухай бэшэхэдээ тэрэнэй ургамалай болон амитадай аймагууд тухай, тиихэдэ хаб загаhан тухай тон дэлгэрэнгы бэшэжэ, хэды тїрэлэй загаhан бииб гэжэ харуулаа, эгээл тїрїїлэн омоли тухай дэлгэрэнгы бэшэжэ, нуурай газар дороhоо бэшэ, гадаа тээhээ уhанай сугларжа бии болоhон тухай hанамжаяа элирхэйлhэн байгаа. Тиихэдэ энэ экспедициин гэшїїн А. Пушкарёв гэдэг эгээл тїрїїлэн Байгалые сїм тойрожо шэнжэлhэн, тусхай зэмсэгїїдые хэрэглэн Байгалай зураг байгуулhан юм. Тиигэжэ 1 дюйм соо 10 модо (вёрст) хэмжээнэй топографическэ зураг анха тїрїїшынхиеэ бии болоо. Тиихэдээ Байгалай эрьенїїдые тодорхойгоор бэшэжэ, хаана ямар загаhан бииб гэжэ тэмдэглээ.

Нуурай уларилай ойлгосодо ба Байгал шадар їйлэдбэри эрхилхэ хэрэгтэ Э. Г. Лаксман горитой хубитаяа оруулаа. Тэрэ глауберовэ дабhанай хэбтэшэ оложо, шэл хайлуулха шэнэ онол арга зохёожо, нїхэртэеэ суг Зїїн Сибирьтэ эгээл тїрїїшын шэлэй завод Эрхїїhээ холо бэшэ, Тальцыда нээнэ. Тиихэдэ мїнєєнэй Горячинск курортын халуун булагуудые тэрэл Э. Г. Лаксман олоно. Тэрэ эгээл тїрїїлэн булагуудай уhанай бодосуудые шэнжэлжэ, али булагынь ямар їбшэндэ туhатайб, ямар аргада хэрэглэгдэхэб гэжэ тодорхойлно. Култугта дїтэ гранитна хэбтэшэнїїдэй шулуунуудые тодорхойлон бэшээ, хойноhоонь геологууд ерэхэдээ гар дээрээ шулуунуудые тодорхойлhон бэлэн дансатай (лакминарий) ерэhэн байха юм.    

1795 ондо геодезистнїїд П. Скобельцин, И. Свистунов, Д. Баскаков, В. Щетилов гэгшэд Байгалай зураг байгуулна.

1837 ондо сїлэлгэдэ байhан декабрист, уhан сэрэгэй лейтенант М. Кюхельбекер Баргажанай тохойдо Байгалай гїнзэгые хэмжэhэн байгаа, 1859 ондо лейтенант К. Кононов Байгалай оёороор телеграфай утаhа таталгын хэрэгэй гарахада нуурай гїнзэгые хэмжэлгын хїдэлмэринїїдые ябуулна.
1845 ондо Ородой географическэ бїлгэм байгуулагдана, 1851 оной ноябриин 17-до Эрхїї хотодо тэрэнэй Сибириин таhаг байгуулагдаа. Географическэ бїлгэмэй экспедицинїїд:

1852 он – Н. Г. Меглицкий (Байгал шадарай газар шэнжэлгэ)

1855-1857 онууд – Г. И. Радде гэгшын ударидалга доро ВСОРГО-ой экспедици (орографическэ, ботаническэ, зоологическэ, этнографическэ шэнжэлгэнїїд). Л. Э. Шварцын астрономическэ шэнжэлгэнїїд.

1869 он – Д. И. Стахеев. Байгалай физико-географическэ шэнжэлгэнїїд. Нуур дээгїїр уhанай онгосонуудай ябажа боломоор газарнуудые тодорхойлжо бэшэлгэ.          
1869-1871 онууд – А. Л. Чекановский. Геологическэ, географическэ шэнжэлгэнїїд. А. Л. Чекановский Байгалай бии бололгые дїтэрхы тайлбарилhан байна. Тэрэнэй hанамжаар Байгал – газарай хїрьhэнэй удаан саг соо бага багаар хїдэлсын дїн.    

1871-1872 онууд – В. Ксенжепольский. Байгал дээрэ тїрїїшын саг їргэлжын метеорологическэ ажаглалтануудые эмхидхээ, 1888 онhоо уhанай болон агаарай уларилай байдал ажаглалгые инженер Шерстобитов hэргээнэ.
1877-1882 онууд – И. Д. Черский. Байгал шадарай баруун хажууда страдиграфиин шэнжэлгэнїїд. Тэрэ Байгалай, Байгал шадарай газарай зураг байгуулна.

1896-1898 онууд. В. П. Горяев, И. А. Пятидесятников. Гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
Байгалые болон тэрэнэй эрьеын газарнуудые шэнжэлгэдэ бїхэли їе зорюулагдаа. Энээндэ хабаатай эрдэмтэд гэбэл: Б. И. Дыбовский, А. Л. Чекановский, И. Д. Черский, В. А. Годлевский. Эдэнэр эгээл тїрїїлэн нуурай уhанай дээшэ, доошоо хубилалгые эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ элирхэйлээ.

XIX зуун жэлэй hїїлдэ, Транссибирскэ тїмэр замай барилгын їедэ, Байгалые шэнжэлгэ тїсэбэй ёhоор їнгэргэгдэдэг болоо. 1889-1891 онуудта геолог, географ академик В. А. Обручев тон тодорхой геологическэ шэнжэлгэнїїдые їнгэргэнэ, Байгалай хотогорто хатуу хїрьhэнэй хїдэлсэ шэнжэлнэ, тиигэжэ Байгалай бии бололгын асуудалнуудта эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ харюусана.        
XIX зуун жэлэй hїїл багаар Байгалай хэмжїїрнїїд байhан соогоо элирхэйлэгдэнхэй байгаа. 
ХХ зуун жэлэй эрдэм шэнжэлгэнїїд:
1896-1902 онууд. Ф. К. Дриженкын ударидалга доро гидрографическэ ехэ экспедици. Эрье шадарай гїнзэгые хэмжэлгэ. Энээнэй дїнгїїд – Байгал дээгїїр онгосонуудай ябаха зам ололго. Байгалай эрьенїїдэй тон дїтэрхы газарай зураг буулгагдаа.
1896-1905 онууд. А. В. Вознесенский нуурай уларилай онсо талануудые шэнжэлнэ. Байгал дээрэ уларил тухайлдаг албан байгуулагдана.
1901-1902 онууд. А. А. Коротнёвай ударидалга доро зоологическэ экспедици. Нуурай амита байгаали тухай дэлгэрэнгы мэдээнїїд абтана. Академик Л. С. Берг Байгалай загаhан-баялиг тухай дїн гаргана.
1916 он. В. Ч. Дорогостайскийн ударидалга доро Ородой Эрдэмэй академиин экспедици. Тус академиин Байгалай Комисси байгуулагдана.
1917 он. Эрдэмэй академиин Зоологическэ институдай экспедици. (И. И. Месяцев, Л. А. Зенкевич, Л. Л. Россолимо)
1918 он. Ехэ Коты дээрэ Биологическэ станци байгуулагдана. 
1925 он. Маритуйда СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг їргэлжын экспедици байгуулагдана. 1928 онhоо – Г. Ю. Верещагинай хїтэлбэри доро СССР-эй Эрдэмэй Академиин Байгалай Лимнологическэ станци.
1928-1933 онууд. Г. Ю. Верещагинай статьянууд хэблэгдэнэ.
1929 он. Лимнологическэ станци Листвянкада асарагдана. 1961 онhоо – Лимнологическэ институт.  
1930-1980 онууд. Байгалай Лимнологичскэ станциин ба Биолого-географическэ институдай хамтадхагдамал гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
1932 он. Г. Ю. Верещагинай ударидалга доро нуурай гїнзэгыдэ хэмжэлгэнїїд. Академическэ шэлэ нээгдэнэ.
1931-1936 онууд. Страдиграфическэ ба петрографическэ (хабсагайн зурагууд) шэнжэлгэнїїд (В. А. Обручев, А. С. Кульчицкий, Е. В. Павловский, А. И. Цветов, М. М. Лавров). 
1934-1938 онууд. Геолого-минералогическэ шэнжэлгэнїїд (В. П. Маслов, М. М. Лавров).
1940-1960 онууд. Палеолимнологическэ шэнжэлгэнїїд (Г. Г. Мартинсон).
1957-1962 онууд. Тон тодорхой батиметрическэ шэнжэлгэнїїд (Б. Ф. Лут, А. А. Рогозин). Шэнэ батиметрическэ зураг байгуулагдаа. Нуурай эгээл ехэ гїнзэгынь элирїїлэгдээ – 1 620 м.
1970-1980 онууд. БАМ шадар лимнологическэ шэнжэлгэнїїд.
1976 он. Сансарhаа Байгалай тїрїїшын їнгэтэ гэрэл-зураг буулгагдаа.
1977 он. “Пайсис” гэжэ уhан доро ородог тїхеэрэлгын нуурай гїнзэгыдэ тїрїїшынхиеэ оролго. Байгалай уhанай болон тойронхи оршониие ажахын хэрэглэмжэдэ ашаглажа захалhан їеhєє хойшо тїрїїшынхиеэ Байгал далайе аршалха, хамгаалха тухай асуудалнууд гаража захална. Муу хойшолонгуудыень їсєєрїїлхын тула “Сибирь” гэжэ программа табигдана. Тэрээн соонь:
- Байгалай целлюлозно-саарhанай комбинадай (БЦБК) їйлэдбэриин шэглэл хубилгаха;
- Эрхїї-Черемховын промышленна хамтаралай ТЭЦ-эй ба дулаасуулгын тїхеэрэлгэнїїдые хии тїлишэдэ оруулха, тиигэжэ агаарай ариг сэбэрые сахиха хэмжээ ябуулгануудые байгуулха. Улаан-Їдэ хотын промышленнэ їйлэдбэринїїдhээ гарадаг муухай уhа сэбэрлэхэ тїб тїхеэрэлгэ (очистные) байгуулха.
Мїнєє їедэ Байгал дээрэ Россин Эрдэмэй Академиин гэшїїн-корреспондентнїїд М. А. Грачёвай, М. И. Кузьминай їїсхэлээр “Байгал нуур дээрэ ородог шииг нойто шэнжэлгын їндэhэн дээрэ байгаалиин ба Дунда Азиин уларилай айхабтар ехээр хубилалга” гэhэн проект нэбтэрїїлэгдэнэ. 25 млн. жэлнїїдэй туршада сугларhан зєєлэн, hэбхи хїрьhэн байгаали-уларил тухай мэдээнїїдые хадагалжа байдаг. Энэ проектые хїсэлдїїлхэ хэрэгтэ Россин, Япониин, США-гай эрдэмтэд хабаадана.

Эдэ мэдээсэлнїїдые дэлгэрэнгыгээр иимэ хаягаар олохот:

РАН-ай СО-гой Лимнологическэ институт. http://isc.irk.ru/lin.htrr

РАН-ай СО-гой Байгаали ашаглалгын Байгалай институт. http://www.bipsoran.narod.ru

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛЭГШЭД

Мессершмидт Д. Г. (1685 – 1735). Байгал дээрэ ерэhэн тїрїїшын эрдэмтэ (1729). “Обозрение Сибири” гэжэ олон боти тоосоо бэшэhэн.

Георги И. Г. (1729 – 1802). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Загаhашадай юрын онгосоор Байгал нуурые дууһан ябаа. Байгалай эрьенїїд тухай дэлгэрэнгы мэдээсэлнїїдые їгєє.

Паллас П. С. (1741 – 1811). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Байгал тойроод зїбєєр ажахы эрхилэлгэ тухай бэшэhэн, шудхажа ородог гол, мїрэнїїдые, тойроод байhан хада, уулануудые зїбєєр харуулhан.

Черский И. Д. (1845 – 1892). Байгалай эрьенїїдэй тїрїїшын газарай зураг байгуулаа. Зїїн Сибириин агууехэ шэнжэлэгшэ.

Дыбовский В. И. (1833 – 1930). Мэдээжэ зоолог. Байгалай байгаалиин нїхэсэлнїїдые, амита юртэмсые, оёоройнь нюруу, уhанайнь урасхал, дулаан, хїйтэниие шэнжэлээ.

Обручев В. А. (1863 – 1956). Геолог, географ, СССР-эй АН-ай академик. Сибирь, Дунда ба Тїб Аази шэнжэлэгшэ. Байгалай хотогорой бии бололгые эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа баримталан хэлээ.

Верещагин Г. Ю. (1889 – 1944). Мэдээжэ Байгал шэнжэлэгшэ, географиин эрдэмэй доктор, профессор, Байгалай экспедициин таhалгаряагїй хїтэлбэрилэгшэ. Байгалай амитадай болон ургамалай аймаг далайн гарбалтай гэжэ элирхэйлээ.

Кожов И. М. (1891 – 1968). Профессор, бїхы наhаяа Байгалые шэнжэлгэдэ зорюулаа.

Галазий Г. И. (1922 ондо тїрэhэн). РАН-ай академик.1961 онhоо 1987 он болотор Лимнологическэ институдай директор, 250 шахуу эрдэмэй хїдэлмэринїїдые бэшэhэн, “Байгал асуудалнууд ба харюунуудта” гэжэ тон хэрэгтэй номой автор.

  Николай Шабаев оршуулба

БАЙГАЛТАЙ ТАНИЛСАЛГЫН НЮУР

Тулохонов А. К. Би Байгалые шудалнаб / А.К. Тулохонов, О. А. Екимовская, А. Н. Бешенцев – Новосибирск: “Наука” хэблэл, 2002, нюур 6 – 7.

Байгал – Зїїн Сибириин урда хажуугаар, хойто широтагай 51°28´ ба 55°47´, зїїн долготагай 103°43´ ба 109°58´ хоорондо оршодог дабhагїй сэбэр уhатай нуур.

Балтиин далайн нюрууhаа дээшэ 454,55 м.,

Номгон далайн нюрууhаа дээшэ 455,7 м.,

тиихэдэ Байгалай оёорынь Дэлхэйн уhанай нюрууhаа дээшэ 1 181 метртэ оршодог.

Байгалай хотогорой уhаар дїїрэжэ эхилhэн сагhаа хойшо 20–25 миллион жэлнїїд їнгэрєє.

Эгээл їргэн газартаа 79 км. болодог.

Нуурай утань 636 км.

Уhанайнь нюруугай талмай (олтирогуудтайгаа) 31 500 дїрбэлжэн км.

Эрье зубшаад 2000 км. болодог.

Олтирогуудай эрье зубшаад 139,2 км. болохо.

Эгээ гїнзэгы газартаа 1 637 м., тиихэдэ Ижимей хушуунай хажууда 1 642 м. болодог юм.

Байгалай шулуун їлгы 3 хотогор боложо хубаардаг – Хойто, Дунда ба Урда.

Хойто хотогорой дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 576 м.,

Дунда хотогорой дунда зэргын гїзэгы – 854 м.,

Урда хотогорой дунда зэргын гїнзэгы – 843 м. болодог.

Бїхыдєє Байгалай дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 731 м. болодог юм.

23 000 гурбалжан хэмжээнэй (кубическэ) километр уhан Байгалай хотогор соо байдаг.

Байгал дээрэ 174 хушуунууд (мыс) бии (И. Д. Черскийн мэдээгээр).

О. Г. Гусевай 1990 оной мэдээгээр Байгал дээрэ 26 ольтирогууд бии.   

Байгалай эгээл ехэ тохойнууд (залив) гэбэл: Баргажанай – 791 дүрбэлжэн километр; Чивыркуйска – 268 дүрб. км.; Провал – 197 дүрб. км.

Шудхадаг гол горходойнь тоо И. Д. Черскын мэдээгээр 336, О. Г. Гусевай мэдээгээр 544.

Зундаа далайн уһанай эгээл ехэ дулааниинь +16 градуста хүрэдэг, үбэлдөө - 4,2⁰ болодог юм.

Уһан гүйхэн газартаа эгээл ехээр халахадаа +23 градуста хүрэдэг.

Байгал дээрэ эгээл дулаан газарынь – Песчана гэжэ эрьенїїдээр дутуу хаагдаhан нуурай хуби (бухта), эндэ жэлэй дунда зэргын агаарай байдал +0,4⁰ болодог.

Байгал дээрэ бүхэли жэлэй туршада наратай, сэлмэг үе гэбэл:

хойто бэеээрээ 1 900 – 2 200 час;

урда бэеэрээ 2 000 – 2 400 час.

Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа Байгалай нюруу дээшээ 1 м. үргэгдэһэн байха юм.

Тиигэжэ, тэрэл Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа, Байгалай уһанай нюруу 500 дүрбэлжэн километрээр ехэ болоһон байна.

Дутуу хаагдаhан эрье шадарай нуурай хубинуудай (бухтануудай) тоо 20 шахуу.

Хоорондоо дїтэ оршодог бїлэг олтирогуудай (архипелаг) тоо 1.

Байгалай оёорой хатуу хїрьhэнэй хабтагайнууд (литосферные плиты) бэе бэенhээ жэлэй 1 см. холодон хїдэлжэ байдаг.

Нуурай хонхор соохи хадын їндэрынь (оёорой зузаан гэжэ болохо) 39-60 км. болодог.

Николай Шабаев оршуулба

«Х Р И С Т О С   В О С К Р Е С !!!»

Мэнэ hаяхана Хэрээhэн шажантанай эхи табигша Иисус Христосой түрэhэн үдэр үнгэрбэ. Энээгээр дашарамдуулан, намтай болоhон нэгэ ушар таанартаа дуулгахамни.

2000-дахи онуудай эхиндэ бэлэй. Тэрэ үедэ Буряадай телевиденидэ айхабтар бэрхэ журналистнар болон бусад мэргэжэлтэд ажаллажа байгаа. Александр Георгиевич Варфоломеев компаниин генеральна директор болонхой. Телевидениин хүтэлбэрилэгшын орлогшо хоёр дарганар – Галина Георгиевна Оленникова бидэ хоёр нэгэ кабинет соо hуудаг hэмди. Хэн hанажа, гэнтэ яагаад, ород хэлэн дээрэ дамжуулгануудай редакциин байhаар байтар, намда даалгаhан юм агшаб, Христосой түрэhэн үдэртэ (Рождество Христово) нэгэ зохидхон дамжуулга бүтээ гэжэ хэлэбэ ха юм. Зай, яахаб, даабаритай хадаа хэхэл хэрэгтэй, номой hан ошожо хэрэгтэй үгэнүүдээ оложо, яhала оролдожо дикторэй үгэнүүдые бэшэбэб. Эфиртэ гараха данса баталагдаа. Дамжуулгаяа бэшэхэдэмнай студи соо Галина Георгиевна hуулсаба. Оператор Владимир Жаровай буулгаhан ехэшье гоё кадрнууд тэрэ дамжуулгадамнай ороо бэлэй – hүниин хото, сэн-бун hөөгүүд, hүмэнүүд, голой харза, бишыхан шубуухайнууд… Дамжуулга соомнай үгэ зураг хоёроймнай айхабтар гоёор тудаhан гээшэ.

Дамжуулгын бэшэгдэhэнэй hүүлээр Галина Георгиевна «Гоё дамжуулга болошобо» – гэжэ маанараа магтаад, гаража ошобо. Диктор ябаа. Юумэнэй хуу дүүрэhэн хойно юугээ хэжэ үлэhэн хүнбиб, студи соогоо hуутараа, гэнтэ, эгээл хэрэгтэй юумыень мартаба ха юмбибди гэжэ ухаандамни орожо, дээрэ hууhан найруулагшадаа: «Байгыш, дамжуулгын дүүрэхэдэ хүгжэм дээрээ эгээл гол титрээ мартаалди, томоор, гоёор «ХРИСТОС ВОСКРЕС» гэжэ бэшыш. Яагаа саг соогоо hанаба гээшэбиб» – гэхэдэм найруулагшамнай (баhал өөрын толгой үгы hууhан юм бэзэ) гоёор бэшээд оруулжархиба. (Хэhэн юумэеэ доошонь маанартаа монитор соо харуулдаг). Одоол hанаагаа амаржа, гаража ошобоб...

Дамжуулгын эфиртэ гараха үдэшэлэн Галина Георгиевна бидэ хоёр сайханаа аягаланхайнууд, хөөрэлдэжэ, бэе бэеэ магтажа hуунабди. Дамжуулгашье эхилбэ. Тииhээр, дамжуулгын дүүрэхэдэ, тэрээхэн титрнай гаража ерэхэдээ яагшабши. Галина Георгиевна шүүд лэ аягаяа алдажархин алдаба. «Энэш юун гээшэб? Хаанаhаа бии болооб? Дамжуулга бэшэхэдэмнай үгы байгаа hэмнэй» – гээд, нам тээшэ хараад hууна. «Теэд, эгээл гол юумыень мартажархиhан байгаа ха юмбибди, ябамсааршни hанаад, оруулаа hэмди» – гэжэ, дамжуулгаяа абарhан хүнэй шарай харуулан, hуубаб.

Зай, яахаб, эфиртэ ошоhон юумые эрьюулхэ бэшэш, абяагүй hууhанай удаа: «Зай, Александр Георгиевичhээнь «амар мэндые» хүлеэгыш даа. Биш, яахаб, мэдээшэгүй болоод ябуужаб» – гэбэ.

Амаралтын hүүлээр, хоёр гарагта суглаанда сугларжа, үнгэрhэн долооной дамжуулгануудые зүбшэн хэлсэдэг гурим бии юм. Тэрэ үдэрнайшье ерэжэ, суглаандаа сугларбабди. Дамжуулга бүхэниие зүбшэн хэлсээд, энэшье дамжуулгыемнай үлүү ехээр магтаад, суглаамнайшье дүүрэбэ. Һэр-мэр хүлеэhэн зандааб. Теэд мүнөөдэр хүрэтэр, Александр Георгиевичай «амар мэндэhээ» болохо, нэгэшье хүн юушье хэлээгүй. Гайхалтайнь гэхэдэ, энэ дамжуулгые бултадаа хараhан байгаа ха юм. Бултадаа гоёшоогоо, магтаа. Бүхы хүнүүд мэдэхэгүй гэжэ байдаггүй ха юм, юунэй болоhые би мүнөөшье хүрэтэр ойлгодоггүйб, тэрэ дамжуулгамни намайгаа оройдоошье зэмэдэ унагаангүй, магтаалаар үнгэрөө, хүндэтэ нүхэд, үнэхөөрөөл бурхан гэжэ бии юм байн даа.

Николай Шабаев   

Б А Й Г А А Р А Й   Д А А,   З О Л И Г !

          1990 – дэхи онуудай нэгэндэ бэлэй. Өөрынгөө бага-сага хэрэгүүдээр Буряадай радиогой журналист Дулгар Доржиевада ороод һуунаб. Һуутарни телефон жэнгирээд, Дулгар Ринчиновна трубка абаад, хөөрэлдэжэ эхилбэ:

          – Сайн, сайн, Булад!

          Саадахиингаа хэлэхые нэгэ хэды шагнаад:

          – Яагаа һайн юм. Ерэг, ерэг, наашань эльгээлши, – гээд трубкаяа табижа:

          – “Үнэндэ”, Жанчиповта Захааминһаа Цыбикжаб Найданов ерээд һууна. Тиигээд, радиодо шүлэгүүдээ уншахыень наашань эльгээхэм гү гэжэ Булад хонходобо даа, – гэбэ.

          Би Дулгар Ринчиновнатай үшөө хэды саг соо һуугаад, гаража, “Үнэнэй” байшан тээшэ шэглэбэб. Тэрэ хэблэлэй байшангай хорёо соо ороод ябатарни урдаһаамни Захааминай уран шүлэгшэ, уран зурааша, нютагаймнай аха захатан Цыбикжаб үбгэжөөл тулуураа туланхай гаража ябаба.

          - Мэндэ сайн, Цыбикжаб Цыденович!

          - Сайн, сайн, земляк! Зай, һайн байна гүш? Хаанаһаабши?, - гэхэ мэтээр халта хөөрэлдэбэбди. Радиогой байшанһаа ябанаб гэнгүй үбгэндөө хэлэбэб:

          -Энэ хайшаа, радиогой байшан зорибо гүт?

          - Тиибэ. Хаанаһаа мэдээбши?

          - Хари, энэ дээрэ, опернын газаа, афишанууд соонь томоһоо томоор “Цыбикжаб Найданов радиогоор шүлэгүүдээ уншахань”, - гэжэ бэшээтэй байна гэһэмни:

          - Үгы, мүнөө мүнөөхэнэл хөөрэлдөөд, энэ гаража ябана бэшэ аалби. Юуншье гэһэн түргэн бэшээд үлгэдэг юм бэ, - гэжэ үнэн зүрхэнһөөнь гайхашаба.

          Наһатай хүниие мэхэлээд орхижо болохогүй бшуу даа, тээ саанахана ошоһон хойнонь үбгэнөө оогложо тогтоогоод:

          - Дедушка-аа, битнай худалаар хэлээб. Хэн, хэдыдээ, юу бэшээд үлгэбэ гээшэб. Булад Намдакович Дулгар Ринчиновна хоёрой хөөрэлдэхые шагнажа һуугаа һэм, - гэһэмни, өөрөө шогууша хүхюу хүн хадаа ойлгоол бэд даа:

          - Байгаарай даа, золиг!,- гэжэ тулуураараа нэгэ занаад, саашалаа бэлэй.

Николай Шабаев

«И Д И   Н А   Х У Р Л И Г !»

1980-аад онуудай тэнгээр Захааминай аймагай Санагын совхоздо ажаллажа байгааб. Тэрэ үедэ хүдөө холын малшад адуушадые хангалгын хүдэдмэри аймаг дотор үндэр хэмжээндэ табигданхай байгаа.

Нэгэтэ зун, үбhэнэй хаhын эхилээд байхада, уран зохёолшо Гунга Чимитов, дуушад Клим Миткинов, Солбон Бадмаев гэгшэд Далахайн совхозой зуhалангуудаар, үбhэшэд дээгүүр ябажа дүүргээд, манай совхоздо ябадал хэхэ болобод. Утаата Санага хоёр хоорондоо дүтэ, тиимэhээ «дадал болоhон Утаатынгаа зошод буудалhаа гарангүй, үдэрөөр ябаад ерэдэг байя», – гэжэ айлшаднай дурадхал оруулбад. Намда юум, үшөөл hайн ха юм, айлшадые хүндэлхэ, унтуулха гээшэ хайшааб гэжэ мэдэнэ ха юмта.

Тиигээд лэ би энэ бригадын газаршан болобоб. Санагын малшадай зуhалангууд холо, ошоо haa, морёор лэ ошохоор, дүтэ хадань үбhэшэд дээгүүр ябаад дүүргэхэ шиидхэбэри абабабди.

Аймагай соёлой таhагай УАЗ-ик (таблетка) тэдэ зониие шэрэдэг байгаа. Санагаяа тойроод, Сэхир голой хоёр эрьеэр яhала ябагдаа. Тиигээдшье айлшадаймнай хариха болзор дүтэлшэбэ.

− Зай, үглөөдэр нэгэ үдэр үлэбэ. Хаагуур ябахамнайб?, − гэжэ Гунга Гомбоевич асууба.

− Энээхэн баруун хадын саада тээ Хуурлиг гол байна. Совхозой 9 звено тэндэ үбhэндэ. Дундуур, Андагын дабаагаар гарабал, Хужарай культбаза хүрэжэ, Хуурлиг голой доодо бэеын 6 звеногой үбhэшэдөөр хөөрэлдөөд, дуулалдаал ерэхэ арга байна, − гэбэб.

Зай, үглөөдэрыньшье боложо, нөөхи сагаан «таблеткадаа» hуужа, ута хүүргэ багаар баруулжа зорибобди.

Андагаhаа халта баруулаад, Хуурлигай дабаанда үшөө аhалдаагүй ябатараа, шабарта зоогдошобобди.

Хүл мүртэй ехэ зам, зон олон лэ урагша хойшоо ябажа байдаг бэлэй, тэрэ үдэр юуниинь болоhон юм, нэгэшье хүн ойромнай ерэбэгүй. «Хэн xaaнahaa ерэжэ абардаг юм ааб», − гэжэ нилээд үни машина cooгоо энэ тэрые хөөрэлдэжэ hуунабди.

Үндэр газарта хадаа тэнгэриин шарай хубилхадаа түргэн, байтараа бороон орожо захалба. Тиин, тэнгэриин дуун, сахилгаан, эндэ тэндэ тэнгэри газардана, бороон шангадаад, гэнтэ мүндэр орожо эхилбэ. Гулабхаагай үндэгэнhөө тээ томошогууд мүндэрнүүд hайса газарта хатаралдаад, ойро зуура газар дэлхэй сагаан болошобо.

Тииhээр мүндэр зогсожо, байн борооншье шэнгэрбэ. Удааншье болонгүй hалхин тэнгэриин үүлэдые иишэ-тиишэнь зонхилжо, сэлмээд, наран шаража оробо. Үдэhөө hайн үлөө, үглөөгүүр гараhан маанарта замдаа хоол бариха юуншьегүй, Хуурлиг хүрэжэ сайлаха ёhотой hэмди,

Зай, одоолшье нэгэ моритой хүн бии боложо, тэрэ хүндөө Caнагаhaa нэгэ трактор наашань ябуулхыень захибабди.

Үшөө хэды хүлеэhээр hуутарнай, нэгэ трактор ерэжэ, машиныемнай ходолжо үгөөд, hөөpгөө харишаба. Түргэн бороо, мүндэрэй оробошье, бараг hаадгүй дабаагаа дабажа, саада бэедэнь буугаад, аршаанай оломоор Хуурлиг голоо гараад, тээ тэндэ, зэргэлээд шахуу байhан Хужар тээшэ зүглэбэбди.

Тэрэ үдэр Хуурлигай үбhэшэд концерт xapaxa хубигүй байшоо. Ушар юуб гэхэдэ, ямарханшье үедэ УАЗ түхэлэй машинаар яда-шадашье haa, яhала гарагдаад байhан харгымнай яашье ябажа боломоор бэшэ болошонхой байба. Тииhээ тиитэрээ жолоошомнай түрүүшынхиеэ ябаhан, замаа болгоонгүй, оломhоо caaшаa холошье хүрэнгүй нэгэ ехэ бамбалзуур намаг руу машинаяа шаажархиба.

Машинымнай хажуу талын үүдэн газарта тулаад, нээгдэжашье үгэнэгүй, арай гэжэ сааша-наашань этэрэ-этэрhээр забhар гаргаад, үбдэгсөө шабар, yha ойможо, тээ тэндэ нэгэ бишыхан добохонине оложо, айлшадаараа баран тэрээн дээрээ зогсобобди.

«Яадаг бэлэй», – гэлдэжэ байтарнай дүтэ байhан Хойто-Хужарhаа трактор бии болобо.

Хойноhоонь жүдхөө, урагшаншье шэрээ, туласалдаhаар байтараа машинымнай урда намаг соо өөрөө хахадсаа ороод, гаража шадахаа болёод байшаба.

Хойто-Хужарайхид харажал байгаа байна, тэндэhээ үшөө нэгэ трактор монсогоноhоор наашалба. Нүгөө трактораа гаргаха гэжэ шэрэсэлдэhээр байтараа, тэрэньшье hуушаба.

Зай даа, хоёр трактор, нэгэ машина шабар соо. Нараншье түргэндөө орошонхой, үлэн xoohoн айлшадаараа хайшаа ошохомнай hэм, хараад лэ зогсонобди.

Хүбүүд бэрхэнүүд лэ байна даа. Иишэ-тиишээ гүйлдөөд, монсогор модонуудые асаржа, тракторай хойто үндэр сахаригуудта барижа уяад, нэгэ нэгээр хоёр трактораа гаргажал hалабад. Хоёр боложо абаад, манай машиные гэдэргэнь шэрэжэ, арай шамай гаргабад. Tииhээр нараншье арюунда жаргаба даа.

Юунэй концерт, «концертэеэ» hайса хаража садаа юм бэшэ гүбди? Бүрыжэ байхада, сагаан «тэргэдээ» hуужа, гэдэргээ эрьебэбди. Харанхыда машинын хэлбэлзэхэнь бүришье haa үнгэрүү шэнги. Гунга Гомбоевич залхууржал hyyнa хэбэртэй, хөөрэлдэхэшье юумэмнай үгы болошонхой. Тииhээр Утаатынгаа зошод буудалда хүрэжэ оробобди. Айлшаднай энэ тэрэеэ суглуулжа абаад, сай баряад, тэрэ үдэшэндөө Закаменск орохо байhан юм.

Зошод буудалдаа ороод байхадаа, Гунга Гомбоевич:

− Эндэ тэндэ хүнүүд элдэб эсээр бэлин шэбшэг хэлэжэл байдагууд. Бишье хэлэдэг болохомни, − гэбэ.

− Юун гэжэ хэлэдэг болохотнайб?

− Энээнhээ хойшо эгээл ехээр муу hанаhан хүндөө: «Иди на Хурлиг! − гэдэг болохомни, – гэжэ эсэжэ тулаhан маанараа хүхеэгээ бэлэй.

Тэрэ гэhээр Улаан-Үдэдэ уулзаха бүридөө, hэмээхэн хажуу тээhээнь дүтэлөөд:

− Иди на Хурлик! − гэхэдэмни, Гунга Гомбоевич:

− Аа, Хуурлиг-хүбүүн, мэндэ! – гэжэ маhалзадаг. Хонходоходоошье мэндын урид «Иди на Хурлиг!» гэхэш, хүхигшэ бэлэйбди, үндэр наhатай болоо, энхэ амгалан лэ hууг лэ даа, хүндэтэ Гунга Гомбоевичнай!

Иигэжэ ехэшүүлэй ажабайдалhаа нэгэ хэhэг та олондоо мэдүүлхэ эорилготой бэшэбэб даа.

Николай Шабаев

Б О Р С О   Г Э Э Ш Э   Ю У Н   Б Э ?

Буряад арадай эдеэ хоолой зїйлнїїд соо мяхан хоол гээшэ гол hуурииень эзэлдэг байhан байха. Мїнєє їедэ тогтонижоhон hуудалтай зон їїсэеэ гаргахадаа хадагалха аргатай, зайн гал, холодильник г.м. айл тоотондо шахуу бии. Їбэлэй їедэ амбаар, хотон гэжэ бии ха юм даа, зунайл їедэ шэнэ гаргагдаhан мяха нэгэ їдэрhєє їлїї хадагалха гээшэ тон хїшэр байдаг. Тэрээхэн мяханшни зунай халуунда нэгэл їдэр соо гутажа hалаха.  

Урданай буряад, монгол зон, тиихэдэ Шэнэхээнэй буряадууд дулаанай сагта эдихэ мяхаяа орой намар, їїсэ гаргахадаа бэлдэжэ абадаг байhан юм. Їїсэ гаргаха хаhа гээшые малша зон тон наринаар сахидаг, энэнь дулаанай бууража, хїйтэнэй хаhын эхилхэдэ. Заал hаа юундэ энэл їедэ їїсэеэ гаргадаг юм гэбэл, бїхэли зундаа, намартаа ногоондо бэлшэhэн мал эгээл тарган дээрээ, тииhээр бэлшээришье hалажа, малдаа газаагаа їбhэ їгэхэ саг ороно. Їбhэ эдижэ байха їлїї їргэн малшанда баhал гарзатай ха юм даа. Энэ хоёр шалтагаанаар, нэгэ ноябрь hарын тїрїїшын арбанаар, саhанай ороходо, їїсэ гаргахада таарамжатай гэжэ ойлгобобди. Юундэ саhанай ороходо юм гэбэл, хорёо соохи амбаар хотондоо томо хайрсаг дархалаад, тэрээн соогоо саhа дэбдеэд, тэрэ саhан дээрээ мяхаяа табижа, мїн лэ дээрэhээнь саhаар хушадаг. Тиигэжэ хадагалhан мяхан їбэлэй туршада, хабарайшье эхиндэ (саhанай хайлатар) агаарта хатахагїй, шїїhэ, шанараа гээдэггїй байха юм.  

Газаа хїйтэнэй унаhан хойно зундаа эдихэ мяхаяа бэлдэжэ эхилдэг. Энэнь борсо хатааха ажал гээшэ. Борсо гээшэнь юун гээшэб?  

Нэгэшье дуhал шїїhэеэ газарта дуhаангїй, бэедээ шэнгээжэ хатаhан мяхан борсо гэжэ нэрлэгдэдэг. Һайн, зїбєєр хатаагдаhан борсо наншахада їйрхэй байха ёhотой. Яагаад борсо зїбєєр хатааха ёhотой юм гэбэл, энэ ажал тиимэшье хїндэ хїшэр бэшэ юм. Хїйтэнэй буухада амбаар соохи саhатай хайрсаг сооhоонь сула мяха ехэтэй нэгэ хїл асараад, (энэнь хойто хїл байха, даб дээрээ нэгэ хїл болохо бэшэ аал?) дан їнгэрїї, шїїhэнэйнь дуhалха болотор гэдхээжэрхингїй, гэдэд гэhэн хаhаарнь абаhаар абаад, 5 см. тухайтай їргэнєєр, 2,5 см. тухайтай зузаанаар гонзогор утануудаар мяхаяа зїhєєд, 5 см. зузаанаа hэтэ гаргангїй зїhэжэ тэгнээ болгоод, саhа, нара, hалхигїй, нохой, шубуунай хїрэхэгїй газарта ута ооhор юм гї, али аргамжа татаад, хоорондонь няангїй зайтайшагханаар їлгэхэ. Борсо хатаалган гэрэй хушалта доро зохид болодог. Їїсэ гаргаха хирэдэ хїйтэнэй газаа ороод байгаа hаа, мяхаяа хїргэжэ ажал гаргангїй, арhан дээрэhээнь зїhэжэ, тїхеэржэ, їлгэбэл ажал багатай, тиихэдэ борсо удаан саг соо їлгєєтэй байха болоно.  

Борсо хатаахадаа шїїhэнэйнь гоожошонгїй шэнгэхын тула зарим зон хара таряанай гурил (зарим нютагуудта талхан гэдэг) тїрхижэ їлгэдэг. Їнэн дээрээ энэнь бэеэ мэхэлhэн ушар гээшэ. Юуб гэхэдэ, шїїhэ бэедээ шэнгээhэн гурил мяхандаа баригдажа хїрэбэшье, хабар болоходо хатаад лэ унажа hаладаг, тиимэhээ иимэрхїї гарза гаргаhанай хэрэг їгы бэшэ аал даа.  

Їлгэгдэhэн мяхан шїїhэеэ дуhаангїй, бэедээ барижа хїрєєд, хабар дїтэлхэ бїри даамайханаар гэдэhээр, хатаhаар хуурай болошодог юм. Энэл хуурай мяхамнай БОРСО гээшэ. Борсоёо їлгэсэhєєнь хуряажа абаад, тон хуурай амhарта соо хээд, нарагїй газарта хадагалха, тиигээд зунай ямаршье халуунда хайшаашье ошоходоо (илангаяа холодильник їгы хїдєє тээшээ), хїрэхэ зэргээрнь абаад ябахада яахашьегїй. Тэрэ мїртєє борсо соо шэб шэнэхэн, hая гаргаhан мяханай бїхы хэрэгтэй бодосууд, шэмэ шїїhэниинь хуу байдаг. Хїдєєгэй аршаанда гарахадаа, їбhэ хуряалганда, бусад ямар нэгэн ажалда гї, али гэртээшье hуугаад борсохоноороо шїлэеэ гаргажа hуухада болохол даа. Амтаараа шэнэ мяханhаа халта ондоохоншье hаа, тон амтатай байдаг. Шэнэ шїлэ гаргаха мяханай хахадайнь зэргэ (тээ багашаг гї) борсоор яhала hайн шїлэн гараха.  

Шїлэ гаргахадаа хэршэхэ борсоёо хабтагай дээрэ табижа алхаар гї, али юухэнээршье їлти сохёод хэршэхэдэ hайн байха. Hайнаар хатаhан борсо їйрхэй байдаг гэжэ дээрэ бэшээ hэмби.  

«Бухын мяха бултыень борсолоод, тэрэ борсоёо аагаhан болотор їлтилєєд, тэрэл їїсэлэгдэhэн бухынгаа їлеэгдэжэ хатаагдаhан суухада хэжэ багтаадаг байhан юм», – гэжэ їнэндєє дїтэрхы хєєрєєн урда сагhаа мїнєє хїрэтэр ерэhэн байдаг.  

Борсо хатаалган гээшэ Захааминай аймагай дээдэ талын тосхонуудаар дэлгэрэнги, бусад аймаг айлнуудаар байhан лэ байха, їгы газар нютагуудаар дэлгэрїїлхэдэшье гарзагїй, ажал багатай хїдэлмэри юм.

Николай ШАБАЕВ

З А М Б А А Г А Й   Н Ю У С А

Буряад Республикын аймаг бїхэнэй арад зон хєєрэлдэхэдєє, «Захааминай замбаа» гээд хэлэдэг байха юм. Энэньшье дэмы бэшэ юм. Ушар юуб гэхэдэ, энэ хоол Захааминда тон ехэ дэлгэрэнхэй байдаг. Замбаа гээшэ гансал захааминайхидай хоол бэшэ юм, урда сагта бїхы буряад арадай хоол байhан гээд баримтанууд гэршэлнэ. Замбаа гээшэ ганса ламанарайшье хоол байhан юм гэлсэхэеэ hанадаг. Хэды тиигэбэшье бїри урда эртэдэ Тїбэд оронойхид энэ хоол элбэгээр бэлдэжэ, хэжэ эдидэг байгаа юм байна. Айл бїри адагынь нэгэ хїбїїгээ дасанда шаби болгожо оруулдаг байгаа, тиихэдээ эдихэ хоолhоонь гансал цзампа гээшые тїхеэржэ їгєєд, ябуулдаг байhан юм ха. Байд гээд лэ хїбїїгээ эрьежэ ошоходоо, тэрэл замбааень, тиихэдэ їшєє борсо абаашажа їгэдэг байгаа. (Энэ борсо тухай амяараа бэшэгдэхэ).                                  

Урда сагта Тїбэд орондо дэлгэрэнги байhан Буддын шажантанай энэ эдеэн бїхы Монгол, Буряад, Хитад оронуудаар мэдээжэ байhан гээшэ. Буряадуудай эдеэ хоолой нэгэн болохо замбаа тухай бэшэхэеэ тїхеэржэ байтараа, Шэнэхээн нютагhаа гарбалтай буряадуудhаа энэ хоол тухай асууhамни, замбаа гээшэмнай Шэнэхээндэ мїн лэ мэдээжэ байба.  

Хїдєє холын ород холисогїй тосхонуудта хилээмэн гээшэнь орой бии болоhон ёhотой. Захааминай аймагай Сагаан-Морин тосхонhоо дээшээ мал ажалда байдаг бїлэдэ эрэ болоhон бишье, үшөө бага байхаhаа, хилээмэнэй бии боложо байhые hанадагби.  

1950-яад онуудаар, Зэдын комбинадай барилгын тїлэг їедэ, Шампии таабайн оложо їгэhэн хара нїїрhэнэй уурхайhаа холо бэшэхэнэ, Баян-Гол hууринда, комбинадай энергоцех барилга боложо байгаа. Тэндэхи барилгашадые хангажа байха зорилготой хилээмэнэй завод бии боложо, байд гээд лэ дїтэ шадарай тосхонуудhаа (Мэлэ, Борто, Сагаан-Морин) хїдєєгэйхид моридоороо ерэжэ, хилээмэ абаашадаг болоhон юм. Гэбэшье хилээмэндэ гээд лэ їдэр бїри морёор Баян-Гол орожо байхагїй ха юмши даа. Колхозой мал хаража манайхинай тїбхинэhэн Сарамтаhаа Сагаан-Морин хїрэтэр 10 гаран модо, Сагаан-Моринhоо Баян-Гол хїрэтэр 24 модо.Тиигээдшье тэрэ їеын колхознигуудта ходол хилээмэ абажа байха мїнгэншье хаанаhаа байхань hэм даа, хэдэн хоногоор тахяагай їндэгэ суглуулаад, монсогор тоhотой, їбэлдєє хїргэhэн hїтэй, hайндаал hарадаа нэгэ удаа ошодог байгаа. Тэрэ їедэ колхозой малшан байhан абамни – Чимит Улзеевич Шабаев, сааша-наашаа хамта 70 гаран модо зайда, їнэгэнэй харанхыгаар мордожо ошоод лэ, заал hаа hїни бусажа ерэдэг юм hэн. Хэдэн гїїртынхид хамтараад, олоороо ошодог бэлэй.  

Тиигэжэл тэрэ хилээмэн гээшэ замбаа гэжэ хоолые тїрижэ, хилээмэ элбэгтэй нютагуудта бїри мартуулhан байха даа. Ганса Захааминдашье абажа харахада, таряа талха ургуулдаг доодо талын нютагуудаар замбаа орхигдонхой шахуу, ургасын мїртэй ургадаггїй їндэр, хїйтэн уларилтай дээдэ талын нютагуудта замбаа бэлдэлгэ мїнєєшье болотор орхигдоогїй.  

Замбаа гээшэ тон їлэтэй, бэлэн хоол байха. Хїдєєгэй хїнэй саг хаража эдеэлхэ гээшэ хїшэрхэн бэзэ. Али нэгэн ажалда ябахадаа гї, али ангуурида гараад, їглєєгїїр нэгэ hайн замбаалаал hаа, їдэшэ болотор їлдэхэ гээшые мэдэнгїй ябагдадаг юм.  

Замбаа гээшэ бэлэдхэлэй тон ехэ, хїшэрхэн хїдэлмэритэй, гэбэшье зунай їдэрэй утада нэгэ їдэр соо бїхэли зундаа эдихэ замбаагаа бэлдэжэ абадаг юм. (Хоёршье їдэр хамаагїй). Замбаа бэлдэлгэдэ хїїгэд ехэхэн ажал хэжэ гарадаг. Хара багаhаа жэл бїри хэжэ байhан энээхэн ажалаа тон hайн мэдэхэ hэн тула, замбаа яажа бэлдэдэг юм гэжэ бэшэхэмни. Ойлгожол абаа hаа, барагтайл юм даа, замбаа гээшын їни заяанда мартагдаhан нютагуудаар hэргээбэл, ёhоорхон лэ хоол байха даа.  

Замбаа эдихэ гээл hаа нэн тїрїїн аагаhа бэлдэхэ болонобди. Хїшэрхэн хїдэлмэритэй байха гээшэмни энэ аагаhа бэлдэхэ гээшэнь юм.

Аагаhа бэлдэхэдэ хэрэгтэй болохо зїйлнїїд гэбэл: уур, нюдїїр, hабяа, тогоон, тулга, хатаамаг, тээрмэ.  

Эдэ зїйлнїїдээ нэжээдээр тайлбарилха болоо hаа:  

Уур гээшэ томо, жэжэ, элдэб байдаг. Аагаhанда хэрэгтэй орооhо нюдэхэ уур гээшэнь 20 см. тухайтай бїдїїн хуhа тїнхижэ хэhэн, 50 – 65 см. їндэртэй байдаг. Замбаа хэдэг нютагуудаар иимэ уур айл бїхэндэ байха, эгээл шэнээр хэхэ болоо hаа, тэрээхэн дээрэ хэлэгдэhэн хуhаяа дээрэhээ доошонь нэгэ 12-13 см. тухай їргэнєєр тїнхижэ, амhарта болгохо. Таряа нюдэхэдэ сэсэржэ тарахагїйн тїлєє уурай амhар дээрээ халта уйтаншаг байдаг. Уурай зосоохи оёорынь тэбхэр бэшэ, мїнсэгэрхэнєєр хонхойлгогдоhон байха ёhотой.  

Нюдїїр халта уйтаншагаар хэгдэhэн уурай дээдэ амhарта багтахаар, мїн лэ хуhаар хэгдэдэг юм. Нюдїїрээ хїндэшэг болгожо, дээрэнь мїндэгэр гї, али тэбхэрээршье зантайлгажа, мунса шэнги болгодог. Байhаар нюдїїрэйнгээ хатажа хїнгэн болошоо hаань, зантахи дээрэнь тааруухан тїмэр оложо, ашаан болгожо хададаг юм.

Һабяа. Зунай эхиндэ, хуhанай їйhэнэй hайнаар хуурадаг їедэ, їйhэнїїдые тэбхэр тэбхэрээр хуулажа асараад, hабяа оёдог. 40-45 см. їргэнтэй, утань 60 тухай см. хэмжїїртэй hабяа, хуhанайнгаа дїрбэн булангуудые нугалжа їдєєд, хэдэг юм. Һабяагай ханын їндэр 6-8 см. тухайтай байха.

Тогоон. Эндэ томошье бэшэ, багашагхан, нэгэ хїнэг, хїнэг хахад уhанай багтаха, заал hаа шэрэм хонхон тогоон хэрэгтэй болохо. Иимэрхїї тогоонууд хаа-яагїй элбэг байдаг.

Тулга. Зунай hайхан дулаан їдэр газаагаа гал тїлеэд, таряагаа хатааха гэбэлтнай, энэ тулга хэрэгтэй болоно бэзэ, тулгын їгыдэ томошог гурбан шулуугаар дїли тодхожо болохо. Газаагаа сїлєє зуhалан гэртэй hаа, шэрэм табяатай зуухадаа гал тїлижэ, шэрэмэйнгээ гарьхануудые абаад, тогоогоо табихада бїришье бэлэн, тулгын хэрэг їгы ааб даа.

Хатаамаг. Шїдэрэй шагтаhаа тээ томохоноор (їргэниинь 3 см., утань 6 см., зузааниинь хахад см. тухайтай) хабтагайханиие хээд, нэгэ 60 см. тухайтай нариихан модондо hуулгахада, эгээл шала угаадаг швабра шэнги юумэн болохо байха. Энэ хатаамагаар халуун тогоон соохи таряагаа зай забhаргїй худхажа хатаагаад, энэл хатаамагаараа хатаагдажа болоhон орооhонуудаа бэе тээшээ шэрэжэ, hабяа руугаа гаргадаг.

Тээрмэ. 60-90 см. тухайтай їргэнтэй, 7-9 см. зузаантай хабтагай хоёр томо шулуугаар хэгдэhэн байдаг. Доодо талын шулуунай тэг дунда 2-2,5 см. їргэнтэй нїхэ тїнхижэ, тэрэ нїхэндєє 6-7 см. утатай модон гол хуhаар хэжэ хоноодог. Дээрэхи шулуугаа эрьюулхэдэ хїдэлхэгїй бїхєєр хоноохо шухала. Тэрэл доодо шулуун дээрээ орооhоной hайнаар балархын тїлєє, голhоо хажуу тээшэнь зай талагїй олон эдирээнїїдые гаргадаг юм. Дээдэ хабтагай шулуундаа дээдэ хажууhаань доошонь дээрээ 10 см. тухай їргэн, дороо доодо хабтагайн голhоо халта їргэншэг нїхэ тїнхижэ хэхэ. Тэрэнь нэгэ воронко шэнги юумэн болодог юм. Тиигээд тэрэл дээдэ шулуунайнгаа їрєєhэн захада мїн лэ нэгэ 2-2,5 см. їргэнтэй нїхэ тїнхижэ хээд, 8 – 10 см. утатай хуhаар барюул хэжэ хоноохо. Энэнь тээрмэеэ эрьюулхэ барюул гээшэ. Урдандаа иигэжэ гар тээрмэ хэдэг байhан, мїнєє тиимэ тээрмэнїїд айл бїхэндэ шахуу байдаг. Орооhо хатаажа, аагаhа хэхэ зэр зэмсэг їгы айлайхи байбал, бэе бэеhээ абалсаад лэ замбаатаяал hуудаг юм.

Аагаhа гаргаха хэрэгсэлнїїдые ойлгожо абаа хадаа яагаад тэрэ аагаhаяа хэдэг юм гэжэ бэшэе.   

Ешмээн таряагаар аагаhа хэхэдэ, ажалынь халта ехэшье hаа, їлэтэй, амтатай замбаа болодог, ешмээн таряанhаа зєєлэн, зохидхон аагаhан гарадаг. Гэбэшье ешмээн шэниисэдэ орходоо хальhа ехэтэй, ажалынь булюушаг юм. Тиимын тула ешмээнhээ аагаhа гаргажа туршаябди.  

Даб дээрээ нэгэ хїнэг ешмээнтэйбди гэел даа. Эгээл тїрїїшымнай ажал – тэрэ орооhоёо уурта хэжэ нюдэхэ. Уурайнгаа хахадhаа дээрэ, уураа арай дїїргэнгїй, орооhоёо хээд, тэрээхэн нюдїїрээрээ нюдэхэ, тиихэдээ їнеэ hаахадаа, hуудаг бишыхан hандай дээрэ hуугаад, уураа хоёр хїлэйнгєє хоорондо їбдэгїїдээрээ хабшаад hууха. Уур гээшэнь тогтууригїйшэг байдаг. Орооhоёо багаар хээд, шангаар нюдэхэдэ орооhон илзарха, орооhо гэмтээнгїй, хальhаханииень хуулахын тэды нюдэхэ гээшэдэ дїршэл хэрэгтэй байха. Нюдэhэн орооhоёо ондоо хїнэг соо хэжэ байгаад, бїхы орооhоёо нюдэжэ дїїргэхэ.  

Орооhоной хальhан, бараншье бэшэ hаа, гол тїлэбынь хууража, хоёрдохи ажалнай – hабиха ажал. Тэрэ бэлдэhэн hабяа соогоо ехэ бэшээр (hабяагайнгаа оёорыень лэ хушахаар) хээд, hэбшээ хїндэлэн hуугаад гї, али зогсоод, hабяа соохи таряагаа дээшэнь шэдэсэгээжэ hабиха. Дээшээ шэдїїлhэн орооhоной хальhаниинь хїнгэн тула hэбшээндэ ниидэжэ, орооhод hєєргєє hабяа дээрээ унаха ёhотой. Дїршэhэн зон гансаханшье орооhо газарта унагаангїй hабидаг юм.  

Орооhоёо hабижа дїїргээд, хатааха ажал эхилнэ. Дээрэ бэшэгдэhэн гуримаар шэрэм тогоогоо тодхоод, доронь галаа тїлижэ, халуун тогоон соогоо хахад литр тухайтай амhартаар орооhоёо хээд, хатаамагаараа орооhонуудаа халташье зогсоонгїй сааша-наашань этэржэ болгоод, хуураhан орооhоёо ондоо нэгэ амhарта (хїнэг) соо гаргаха. Шамбай зон тогоотойнь їргєєд хэхэдэ бэлэн байха, ехэнхи ушартаа хїгшэд, hамгад лэ хатаажа hуудаг, тиихэдээ тогоондоо няан hагад hабяагаа баряад, хатаамагаараа наашань этэржэ гаргадаг юм. Тиигэжэ хатаамаг гээшэнь хоёр їїргэ дїїргэдэг байна. Эндэ мїн лэ дїршэл хэрэгтэй. Орооhоёо хэмhээ їлїї дїргэжэ гї, али болгонгїй дутуу, тїїхэйгээр абажа болохогїй. Тон лэ болоhон орооhо тээрмэдэжэ, аагаhа гаргадаг юм. Энэ ажалаа манай нютагта таряа хатааха гээд нэрлэдэг. Нюдэжэ hабиhан таряагаа хатаажа дїїргээд, хушуулха гэжэ нэгэ ажал эхилхэ. Юуб гэхэдэ, тїїхэй орооhо нюдэхэдэ хальhаниинь баран унаагїй байха, тиимэhээ хатааhан таряагаа дахин уурта хэжэ хушуулдаг. Энэ болбол тэрэл нюдэхэ ажалнай, теэд юундэ ондоогоор хушуулха гэжэ хэлэдэг юм гэхэдэ, хатааhан (болоhон) таряан уурта хээд нюдэхэдэ тїргэн їлтиржэ баларха, тиимэhээ тэрэ нюдїїрэйнгээ орондо ондоо хїнгэншэг юумэ олоод, хушуулха ёhотой. Эндэ хїрзын бїдїїншэг эшэ таарамжатай байхаа hанадаг. Їгышье hаа, тэрэл нюдїїрээрээ болгоомжотой аалиханаар хушуулха хэрэгтэй. Хатаагдаhан орооhоной хальhан бэлэншэгээр hаладаг, тиигэжэ тэрэ хатааhан таряагаа хушуулжа дїїргээд, дахин hабяа соогоо хээд, hабижа хальhыень хиидхїїлээд, сэбэр болоhон орооhоёо тээрмэдэхэ hїїлшын ажал эхилхэ.  

Мїнєє сагта элбэг болоhон целлофан дэлгээд, тэрээн дээрээ тээрмэеэ табижа, тээрмын дээдэхи хабтагай шулуунай гол тушаа байhан нїхэ руу таряагаа бага багаар хэжэ байгаад, гараараа эрьюулдэг. Тиихэдэ тээрмын хоёр шулуунай хоорондоhоо бэлэн аагаhан гаража эхилхэ. Урдандаа тээрмэеэ тусгаар тээрмэhээнь ехээр оёгдоhон hабяа соо табяад тээрмэдэдэг байгаа, мїнєєшье тиигээд лэ тээрмэдэжэ байдаг. Шэрїїн гї, али зєєлэн аагаhа гаргаха дуранай – тээрмэеэ тїргэн эрьюулхэдэ шэрїїн, аалин даамайханаар эрьюулхэдэ зєєлэн аагаhан гарадаг юм. Замбаа гээшэмнай хїн бїхэндэ зохидхон хоол байхаhаа гадна, илангаяа ямар нэгэн ушар шалтагаанаар шїдэ їгы, мїн хїгшэн зондо жажалха ажалгїй амархан хоол юм даа. Ушар тиимэhээ аагаhаяа, шадаал hаа, зєєлэхэнєєр гаргахые оролдодог байна.  

Иигээд лэ аагаhан бэлэн болоо. Тиигээд тэрэ замбаа гээшэеэ худхажа (зариман зууража гээд хэлэдэг) эдихэ ажал лэ їлэбэ.  

Ямарханшье аяга абаа hаа (ехэшэгтээ дээрэ бэзэ), хахад соонь hїтэй халуун сай хээд, эдеэнэй томо халбагаар тоhо хэжэ (мїнєє залуу зон, хїїгэд саахаршье хэдэг болонхой), hайн худхажа хайлуулаад, худхажа байжа аагаhаяа хэжэ їдхэн болгохо. Энэ одоол замбаа гээшэмнай бэлэн болобо гээшэ. Замбаа гээшэ бэлэн болоод байхадаа амтатай, їлэтэй, хажуудахишье хїндєє їгэмєєр бэшэ хоол юм даа.  

Шэниисэ таряан хальhа багатай, тиимэhээ тїрїїшын нюдэлгэ хэнгїй, хатаагаад лэ, хушуулаад, hабяад тээрмэдэхэдэ болодог, гэбэшье аагаhаниинь амтаараа, шанараараа ешмээндэ хїрэдэггїй.  

Бїхэли зундаа, намар, їбэлдєє ангуурида хїрэхєєр бэлдэгдэhэн аагаhаяа гутаангїй хадагалха хэрэгтэй. Эндэ тиимэ орёо нюусашье їгы юм даа, гансал тон хуурай газарта хадагалбал, яахашьегїй. Аагаhан гээшэ тон бэлэхэнээр бэедээ шииг татадаг, урдандаа арhан туулмагууд соо хэжэ, хуурай газарта їлгэдэг байгаа, мїнєє аагаhа хадагалмаар элдэб амhартанууд одоол элбэг ха юм даа. Саахартайхан амтатай замбаа эдихэ дуратайшуул тэрэ саахараа аагаhандаа холёод хадагалжа туршаhан байха, теэд тиигэжэ огтолон болохогїй, юуб гэхэдэ, саахар гээшэнь одоол hайнаар шииг татажа, аагаhаяа буритуулдаг юм.

Хїн гээшэ юушье хэхэдээ дїршэдэг, нэгэтэл хэжэ захалаа hаа, арга дїрыень олоод, хэжэл баймаар байхал даа.  

Иимэл юумэл даа, замбаагай нюуса.

Николай ШАБАЕВ