Б О Р С О   Г Э Э Ш Э   Ю У Н   Б Э ?

Буряад арадай эдеэ хоолой зїйлнїїд соо мяхан хоол гээшэ гол hуурииень эзэлдэг байhан байха. Мїнєє їедэ тогтонижоhон hуудалтай зон їїсэеэ гаргахадаа хадагалха аргатай, зайн гал, холодильник г.м. айл тоотондо шахуу бии. Їбэлэй їедэ амбаар, хотон гэжэ бии ха юм даа, зунайл їедэ шэнэ гаргагдаhан мяха нэгэ їдэрhєє їлїї хадагалха гээшэ тон хїшэр байдаг. Тэрээхэн мяханшни зунай халуунда нэгэл їдэр соо гутажа hалаха.  

Урданай буряад, монгол зон, тиихэдэ Шэнэхээнэй буряадууд дулаанай сагта эдихэ мяхаяа орой намар, їїсэ гаргахадаа бэлдэжэ абадаг байhан юм. Їїсэ гаргаха хаhа гээшые малша зон тон наринаар сахидаг, энэнь дулаанай бууража, хїйтэнэй хаhын эхилхэдэ. Заал hаа юундэ энэл їедэ їїсэеэ гаргадаг юм гэбэл, бїхэли зундаа, намартаа ногоондо бэлшэhэн мал эгээл тарган дээрээ, тииhээр бэлшээришье hалажа, малдаа газаагаа їбhэ їгэхэ саг ороно. Їбhэ эдижэ байха їлїї їргэн малшанда баhал гарзатай ха юм даа. Энэ хоёр шалтагаанаар, нэгэ ноябрь hарын тїрїїшын арбанаар, саhанай ороходо, їїсэ гаргахада таарамжатай гэжэ ойлгобобди. Юундэ саhанай ороходо юм гэбэл, хорёо соохи амбаар хотондоо томо хайрсаг дархалаад, тэрээн соогоо саhа дэбдеэд, тэрэ саhан дээрээ мяхаяа табижа, мїн лэ дээрэhээнь саhаар хушадаг. Тиигэжэ хадагалhан мяхан їбэлэй туршада, хабарайшье эхиндэ (саhанай хайлатар) агаарта хатахагїй, шїїhэ, шанараа гээдэггїй байха юм.  

Газаа хїйтэнэй унаhан хойно зундаа эдихэ мяхаяа бэлдэжэ эхилдэг. Энэнь борсо хатааха ажал гээшэ. Борсо гээшэнь юун гээшэб?  

Нэгэшье дуhал шїїhэеэ газарта дуhаангїй, бэедээ шэнгээжэ хатаhан мяхан борсо гэжэ нэрлэгдэдэг. Һайн, зїбєєр хатаагдаhан борсо наншахада їйрхэй байха ёhотой. Яагаад борсо зїбєєр хатааха ёhотой юм гэбэл, энэ ажал тиимэшье хїндэ хїшэр бэшэ юм. Хїйтэнэй буухада амбаар соохи саhатай хайрсаг сооhоонь сула мяха ехэтэй нэгэ хїл асараад, (энэнь хойто хїл байха, даб дээрээ нэгэ хїл болохо бэшэ аал?) дан їнгэрїї, шїїhэнэйнь дуhалха болотор гэдхээжэрхингїй, гэдэд гэhэн хаhаарнь абаhаар абаад, 5 см. тухайтай їргэнєєр, 2,5 см. тухайтай зузаанаар гонзогор утануудаар мяхаяа зїhєєд, 5 см. зузаанаа hэтэ гаргангїй зїhэжэ тэгнээ болгоод, саhа, нара, hалхигїй, нохой, шубуунай хїрэхэгїй газарта ута ооhор юм гї, али аргамжа татаад, хоорондонь няангїй зайтайшагханаар їлгэхэ. Борсо хатаалган гэрэй хушалта доро зохид болодог. Їїсэ гаргаха хирэдэ хїйтэнэй газаа ороод байгаа hаа, мяхаяа хїргэжэ ажал гаргангїй, арhан дээрэhээнь зїhэжэ, тїхеэржэ, їлгэбэл ажал багатай, тиихэдэ борсо удаан саг соо їлгєєтэй байха болоно.  

Борсо хатаахадаа шїїhэнэйнь гоожошонгїй шэнгэхын тула зарим зон хара таряанай гурил (зарим нютагуудта талхан гэдэг) тїрхижэ їлгэдэг. Їнэн дээрээ энэнь бэеэ мэхэлhэн ушар гээшэ. Юуб гэхэдэ, шїїhэ бэедээ шэнгээhэн гурил мяхандаа баригдажа хїрэбэшье, хабар болоходо хатаад лэ унажа hаладаг, тиимэhээ иимэрхїї гарза гаргаhанай хэрэг їгы бэшэ аал даа.  

Їлгэгдэhэн мяхан шїїhэеэ дуhаангїй, бэедээ барижа хїрєєд, хабар дїтэлхэ бїри даамайханаар гэдэhээр, хатаhаар хуурай болошодог юм. Энэл хуурай мяхамнай БОРСО гээшэ. Борсоёо їлгэсэhєєнь хуряажа абаад, тон хуурай амhарта соо хээд, нарагїй газарта хадагалха, тиигээд зунай ямаршье халуунда хайшаашье ошоходоо (илангаяа холодильник їгы хїдєє тээшээ), хїрэхэ зэргээрнь абаад ябахада яахашьегїй. Тэрэ мїртєє борсо соо шэб шэнэхэн, hая гаргаhан мяханай бїхы хэрэгтэй бодосууд, шэмэ шїїhэниинь хуу байдаг. Хїдєєгэй аршаанда гарахадаа, їбhэ хуряалганда, бусад ямар нэгэн ажалда гї, али гэртээшье hуугаад борсохоноороо шїлэеэ гаргажа hуухада болохол даа. Амтаараа шэнэ мяханhаа халта ондоохоншье hаа, тон амтатай байдаг. Шэнэ шїлэ гаргаха мяханай хахадайнь зэргэ (тээ багашаг гї) борсоор яhала hайн шїлэн гараха.  

Шїлэ гаргахадаа хэршэхэ борсоёо хабтагай дээрэ табижа алхаар гї, али юухэнээршье їлти сохёод хэршэхэдэ hайн байха. Hайнаар хатаhан борсо їйрхэй байдаг гэжэ дээрэ бэшээ hэмби.  

«Бухын мяха бултыень борсолоод, тэрэ борсоёо аагаhан болотор їлтилєєд, тэрэл їїсэлэгдэhэн бухынгаа їлеэгдэжэ хатаагдаhан суухада хэжэ багтаадаг байhан юм», – гэжэ їнэндєє дїтэрхы хєєрєєн урда сагhаа мїнєє хїрэтэр ерэhэн байдаг.  

Борсо хатаалган гээшэ Захааминай аймагай дээдэ талын тосхонуудаар дэлгэрэнги, бусад аймаг айлнуудаар байhан лэ байха, їгы газар нютагуудаар дэлгэрїїлхэдэшье гарзагїй, ажал багатай хїдэлмэри юм.

Николай ШАБАЕВ