«ШАМДАА ОРОХОДОО ХЯАГТА ХҮРЭЖЭ, ШААЖАН АЯГА СОО САЙ УУҺАН ХҮМ»

Бидэ hаянай дэлхэйн «абаахайн бусайдаhан» соо бэшэhэн юумэнүүдээ хадагалжа байха буудалтай болообди. Блог гэдэг гээбы. Энэ блог гээшымни буудалда “Баян талын аялгын” эзэн эхэнэр Ешэгмаа Цыбеноваһаа “...Та хаагуур ябаһамта?” гэһэн асуудалтай бэшэг унажа, иимэ нэгэ бодол толгойдомни оруулба. Залхуутай ехэ юумын болошобол, эхииень хараад лэ, орхино бэзэт даа, заал һаа уншагты гэжэ баалаха эрхэ намда үгы ха юм.

Холын хүдөө, хоёр ехэ гүрэнүүдэй хилэ дээрэ – Захааминай тайга соо түбхинэһэн Сагаан-Морин тосхоной зон урдандаа нютагһаа гаража хаанашье холо ябашахань һэм даа, ямар нэгэн ушараар иишээ-тиишээ ошоод ерээшэнь, бусадтаа дээрэлхэжэ: “Ши, хөөрхы, хаана ошоһон хүмши даа. Бишни шамдаа ороходоо Хяагта хүрэжэ, шаажан аяга соо сай ууһан хүм” гэһэн байгаа юм ха, тэрэнь мүнөө хүрэтэр зоной аман дээрэ байдаг. Эгээ энээн мэтэ Ешэгмаадаа һайрхамаар нэгэ ушаралтай хүм. Юуб гэхэдэ 1962 ондо Мэлын найман жэлэй һургуулида 5-дахи класста һурахаяа ошобоб. Тэндээ, 6-дахи классһаа физикэ үзэжэ эхилхэдээ, Даша-Дабаа Абармитович Абармитовай (hургуулияа дүүргэтэрээ нэгэшье “4” абаагүй, гансал “5” дээрэ ябадаг) эгээ дуратай шабинь болохо буянтай байгаа ха юмбиб. Энэ “дуратай” гэжэ үгэмнай хоёр таладаа хабаатай. Аха класста һуража байхадамни хүдөөһөө үбһэ, түлеэгээ асархадаа хамһалсахыемни намайе хэлэхэ, Бүтүү үдэшэ болон бусад һайндэрнүүдтэ гэртээ оруулжа хүндэлхэ (хамтын байрада байһамби). Тииһээр, минии һургуулияа Санагада үргэлжэлүүлжэ байха үедэ, нютагаа нүүжэ ошоһон байгаа. Даша-Дабаа Абармитович Мэлэдэ Сэрэн-Долгор эзытэй^* гэрлэһэн, олон хүүгэдтэй үнэр бүлэ Хүнхэрөө нүүжэ ошоо. Хүүгэдыень бултыень мэдэдэг бэлэйб, мүнөө гансал Валерые мэдэхэб, бэшыень тэрэ гэһээр хараагүйб.

1972 ондо Шэтын Советскэ-партийна һургуулида эльгээгдээд һуража байхадаа, Могсохоной Сэрэн-Намдаг, Согто-Хангилай Бадма-Сэрэн бидэ гурбан, хони асарха һанаатай, Бадма-Сэрэнэйдээ Согто-Хангил ошобобди. Сэрэн-Намдаг өөрын “Волгатай”. Ага голые арайхан гараад ябатараа, тэрэ “Волгымнай” тэнүүл (шатун) мушхуу гол (коленвал) хоёрой хоорондохи жиираг (вкладыш) һуладаад, няжаганашаба (короче, застучал). Наярхай бууһаар арай гэжэ Согто-Хангилаа хүрэбэ хабди. Тэрэ үдэшэндөө саашаа Хүнхэр, миниигээ багшында, хүрэхэ зорилготой ябаһан байгаабди. Теэ, иимэ машиинаар хаана ошохобши? Бадма-Сэрэнэйдээ орожо сайлаад байтараа: “Ши эндэ юу хэжэ хонохошниб, ошо тэрэ Хүнхэрөө. Энэ минии “Ковровка” байна. (урдандаа тиимэ дунда гарай гал дугы – мотоцикл байhан юм. Мүнөө тэрэнь «Восход» болонхой бэзэ). Энэ сэхэ замда ороод лэ, хайшаашье годиронгүй гүйлгөөрэй, замдашни нэгэл газарта харгыешни хүндэлэн утасын холбоо тогтоодог бахананууд байха, тэрэш Хүнхэр Будалан хоёрые холбодог, тэрэ хүрэмсөөрөөл зүүн тээшээ эрид нугараад, нэгэ долоон модо тухай ябахадашни Хүнхэр байха. Баханануудые обёронгүй алад гарашоо һаа, холошье ошонгүй Ононой хүүргэ хүрэхэш, хүүргэ гарангүй гэдэргээ эрьеэд, анхаралтай ябажа баханануудаа олоорой”, – гээд лэ, намайгаа харанхы һүни руу табижархиба…

Захааминай тайга соо (дээрэ бэшээ hэм) эрэ болоhон хүн, түрүүшынхиеэл Согто-Хангилhаа Хүнхэр хүрэтэр дэлгэрhэн ёhотой тала гээшые үзэжэ ябана хаб, харанхы болошоо, зүүн-баруугаарни ялалзаhан хэдэн олон комбайнуудай галнууд тэнгэриин мүшэдэй үргэлжэлэл болон ниилэжэ, 180 градуста эмнилдэн наадаhан галнуудай дундуур-доогуур ябажал ябанаб. Хэдынэйшье юм, яhала дүүрэн hара гараба. Гүйлгэhөөр ябатарни одоолшье тэрэ баханануудынь харагдажа, замhаа эрид хадууржа зүүлэн гэhэйм, шанха урдамни нэгэ нуур. Бахананууд нуур соогуур ото гарашаhан шэнги, тэрээхэн нуураа хаагуурнь гарахаяа гайхаhаар байтараа, тархидам нэгэ ухаантайхан бодол оробо гээшэ: ямар хамаа юм бэ, хаагуураншье гараад, саанань ошожо, нуурайнгаа тэгэндэ хүрөөд лэ, дахин зүүн зүгөө зүглэн гүйлгэбэл Хүнхэр хүрэгдэнэл бэзэ. Тэрэм, теэ, тиимэшье зүб шиидхэбэри бэшэ байшаба. Нуурайнгаа урда эрьеэр ошон гэhэйм, тээ саанахана хүрөөд, ябаhан харгымни арбан тээшээ аб адлихан харгынууд боложо hалаад, алинайнь хайшаашье ошоhые бү мэдэе, нуур тээшээ барид гээд лэ ябажал ябанаб. Хэдышье нуураа бариха гэжэ оролдоhом, захымни тэрэ харгы саашалан ошоод, тээ ябад гэhэм, урдамни томо тосхоной галнууд ялалзан харагдашаба. Зайшье бэзэ, Хүнхэрни харагдаа, hанаа сэдьхэлни тэгшэрээд, тэрэ замаараа галнууд тээшээ даражал мэдэбэб. Талын харгын арюунии хэлыш, манай Захааминда хүдөө харгыгаар тиигэжэ гүйлгэжэш болошогүй. Ошоhоор ошожо, нэгэ ехэ голой эрье хүрэжэ ерэбэб. Голоо зайжа үшөө зүүлэд гээд, хүдөөгэй хүн хадаа, шугын ошоhон бараагаар баглахадаа, ялагар-тологор тэрэ галнуудни голой саада эрьедэ гэжэ ойлгогдобо. Хүнхэр наанань байха ёhотой, тиимэ захяатай hэмнайб. Халагни халаг, гол хүрөө hаа, голоо зайгаад ошоорой гэхэеэш яаhан юм даа нүхэрни, Хүнхэрөө хүрөөд тооной байна ха юмбиб... Яахаяашье ойлгожо ядажа, hайн удаан бодолгоёо мухарюулhанай удаа, hөөргөө тэрэ нууртаа, ехэ замдаа ошохо, тиигээд, нуураа хойто хажуугаарнь тойрожо үзэхэ гэhэн шиидхэбэри абабаб. Эрьеэд ябахадаа али сагтаа ондоо замда орошоhон юмбиб, нэгэ мэдэхэдээ хонишоной хэбэртэй, айлайда дүтэлжэ ерэбэб. Һарын гэрэлдэ нюдэнүүдни даданхай, холо харахын түлөө галаа – гал дугынгаа ганса нюдые унтараагаад ябаhан байгааб. Бүхы юумэ тон элихэн харагдана. Эндэhээ ушар байдалаа тухайлха болоо гэжэ дүтэлжэ ябатарни, нэгэ, минии унаад ябаhан мотоциклhоо томо хэбэртэй, нохой, хусаhаар, дүтэлжэ ерэбэ. Гэрhээ холо бэшэхэнэ шүдэртэй морин ногоо зулгаана, гэр хүрэтэр дүтэ, нэгэ хүн дуулаад гарахагүй юм гү гэжэ хашхарбаб. Нохой эгээл намда халданагүй, гэбэшье гэртээ дүтэлүүлхэгүй хэбэртэй. Гараад ерэхэ хүншьегүй, мотоциклойнгоо буруу талаар буужа, аалиханаар түлхин саашалhаар тээ холошог ошоhон хойном, манаашынгаа үүргэ дүүргэhэн нохоймни гэр тээшээ ябашаба. Дахин мордоод лэ, хабсагай шулууд соогуур, хаагууршье ябанабиб даа, ябаhаар ябатараа, тэрэл нуурайнгаа урда хажуугаар ехэ харгы дээрээ гаража ерэшэбэб. Хэнhээ зам асуухабши. Мүнөө нуурайнгаа хойто хажуугаар зүүлэн ошобоб. Нэгэ, үбэлжөөн юм аа бы, хооhон хара гэр алад гараад ябатарни, холо-уу урдамни, зүүн гар талаhаам нэгэ ганса нюдэн яларhаар ябатараа нугараад, минии ябаhан замаар хэбэртэй, намhаа саашалан, зүүлэбэ. Зай гэжэ, энэ хүн Хүнхэрhөө гараад ябана гү, али Хүнхэр ошожо ябана гү, тэрэнээ хүсэхэ хэрэг гарабал даа. Һарын гэрэлдэ даданхай, галгүй, шангахан дараhаар хүсэжэ ерэхэдэмни нэгэ мотороллер дээрэ хоёр хүн hуунхай, арадаа хоёр мэшээг, хартаабха хэбэртэй, ашанхай, арадамнай хүн бии болоо гэжэ ухаандаашье оруулангүй гүйлгэжэл ябанад. Мотороллеройнь № 45-45 ЧТО. Эдээнэй холо ябашоогүйдэ тогтоожо замаа тухайлха гэжэ бодоод, зэргэлдээд тооной дүтэлжэ, hүүхирhэмни тэдэ хоёрни парпаганалдаад, тооhо бурьюулан мухаришабад. Төөриhэн амитан, hүни дунда хүнүүдые сошоожо унагааhандаа билдагуушалан, үтэр гүйжэ буугаад, ошожо мотороллерыень үргэлсэн бодхолсоод, ушараа хэлэhэмни тэдэ хоёрни баяртай мэтэ болоод: “Бидэш Хүнхэр орожо ябанабди. Маанарые дахаад ябаарай, багшыншни газаа хүргэжэ үгэхэбди”, – гээд ябажа ошобод. Үнишье ябаагүй, тэрэ Хүнхэр руугаа ороходоо ялайхашье гал үгы, хаб харанхы, хотогор газарта байрлаhан хэбэртэй тосхон орошобобди. (колхозой дизель 12 саг болотор зайн гал үгөөд, унтардаг байhан байба).

Одоолшье багшынгаа газаа ерэжэ, ябаган үүдээр мотоциклоо түлхижэ оруулаад, үндэр гэшхүүр дээрэ гаража, үүдэ тоншобоб. Нэгэ хэды болоhон хойно яhала танил багшымни хоолой: “Хэм тэндэ?” – гэжэ асууба. Нэрээ хэлэбэб. Үүдэнэйнгээ саана хэды шэнээн байгаа юм, нилээд удаан болоhон хойно дахин лаблажа асууба. Саашаа ошохонь дуулдаад, гэдэргээ ерэжэ үүдэ нээхэдээ, гартаа харшиин лаампа баринхай, эгээл дуратай багшамни зогсожо байба. Одоолшье гайхал гээшэ болоо даа. Багшымни түрүүшын асуудал: “Хэнтэй ябанаш?”. “Гансаараа ябанаб”. “Яажа ерэбэ гээшэбши, би олон жэлнүүдэй туршада Захааминда байhанаа нютагтаа эрьежэ ерээд, тэрэ ехэ харгыhаашни нааша үдэр дунда төөришэдэг hэм, Орловскошье хүрэтэр ябашаха ушар байгаа, ши яагаад hүни дунда оложо ерэбэ гээшэбши?” – гэhэн hонирхолыень, ябаhан ябадалаа тооложо, харюулаа бэзэб даа. Согто-Хангилhаа үдэшэ гараhан минии орожо ерэхэдэм, hүниин хахадhаа үлэжэ байгаа hэн. Саанаhаа Сэрэн-Долгор эзы гаража ерэбэ, одоошье хөөрэлдэхэшье гэжэ хөөрэлдэжэ хонообди даа. Хэдэн жэлнүүдэй үнгэрhэн хойно иигэжэ юрэ бусаар уулзаха гээшэ нээрээ hонин байгаа. Тэрэ hүниин тэн үнгэрөөд байхада хүдөө, хониндо ошоё гэжэ оруулhан дурадхалыень арай гэжэ болюулбабди. Үглөөдэрынь намайе өөрынгөө мотоциклдо hундалдуулаад Хүнхэр соогуур, тойроод газар нютаг үзбэбди, hүни яларhан тосхомни Саhаша байгаа, намай хүргэжэ асарагша хоёрни колхоозой хартаабха хулуугаад ябаhан нютагай хоёр байгаа, hургууляар ябаад, Сэрэг нарhад, Бабжын уула, Тогоон, Үлгы шулуунууд, Ононой эрьеэр ябагдаа. Согто-Хангилаа ошохоор гарахадамни, ехэ зам хүрэтэр үдэшэжэ ошолдоо.  

Бадма-Сэрэнэйдээ хүрэжэ буухадамни машиинаяа заhанхай (“Эдээнэйш МТМ гээшэ нэгэ багашагхан завод шэнги байбал, машиинаяа ябууд заhаабди”, – гэжэ Сэрэн-Намдаг хэлээ hэн), хониёо гаргажа ашанхай, намайе удаарбаш гэжэ сухалтай шарай харуулха hанаатай hуубад. Бадма-Сэрэмни мотоцикл үгэжэ туhа хүргэhэн хүн эсэстэнь намдаа зам мүртэйгөөр заабагүйш, бүхы дайралдажа боломоор ушарнуудые ойлгуулаагүйш гэжэ өөрөө зэмэлүүлжэ hалаа бэлэй. Тиигэжэ ябажа ерээ бэлэйбди. Шэтэдэ hургуулияа дүүргэжэ гараад, удааншье ябаагүй, хоёр нүхэдни, урда-хойно, харамтай залуугаар аялшаhан юм даа.

Тиигэжэ, Ешэгмаагай Хүнхэрөө тойроод юушье ойлгоо мэдээгүй, гурбатайхан байхада Хүнхэр хүрэгдэhэн, хоёр хулгайшадай hайгаар оложо орогдоhон юм.

Багшынгаа мордохоhоо урид үшөө нэгэ ябагдаа бэлэй. Минии багша Даша-Дабаа Абармитович Абармитов шогтой, эрилтэ ехэтэй, ном ойлгуулхадаа бэрхэ, минии наhанда хэзээдэшье мартагдахагүй ехэл hайн хүн байhан юм.

^* – Захааминда өөрhөөнь аха наhанай эхэнэрнүүдые эзы гэдэг

Николай Шабаев