Агууехэ  Илалтын  65  жэлэй  ойе  угтуулан

Д А Л А Н    Х А Л Ь Һ А Н     

Домог түүхэтэ Агын дайдые зүүн далидаа үргэжэ, алдар сууень алад саагуур суурхуулhан Онон гол алишье сагта нэгэл янзаар, томоотой түбшэн, амидаралта уhаяа туужал байдаг. Хэдэн олон зуугаад жэлнүүд соо халташье хубилаагүй юртэмсын урасхал гээшэ айхабтар түргэнөөр hэлгэлдэжэ байдаг арад зоной ажабайдалай ама хэлэгүй гэршэл юм бэзэ…

Голой мүнөө урдажа байдаг hабаар мухарижа ошоhон түрүүшын дуhал дахажа бии болоhон Онон мүрэн, гэнтэ хөөрэжэ захалшоо hаа, юун гээшые хөөрэхэ байгаа хаб..?

Амгалан, түбшэн ажаhууха дурагүй арад зон байд гээд лэ ажабайдалдаа тад hөөргэ хубилалтануудые зохёогоод, тэрэ хубилалтануудаа зоболон үзэжэ дабажа байха ушарнууд гэбэл, Онон мүрэнэй дуhал бүхэнэй нэжээд гээ hаа үнэндөө дүтэрхы байхадаа болохо.

Хүн түрэлтэнэй хэдэн үеын хара мяхаараа, улаан шуhаараа оролдожо байгуулhан амгалан байдалые гансаха далайгаад лэ үгы хэжэ гү, али үндэhөөрнь хубилгажа хаяха ушарнуудай хэды олон байhые агууехэ Совет гүрэндэ эрдэмтэй, номтой эрэ боложо үндыhэн хадаа, ойлгоно гээшэбди.

Тиигэжэ үшөө нэгэ зоболонто тама өөртөө зохёоhон хүн түрэлтэн…

ХХ зуун жэлэй хахад багаар алтан дэлхэйн арад зоной тархида бууhан зоболонто тамын дүлэн соогуур габ гансахан сүлөөтэ гүрэнэйнгөө эрхэ, hүлдэ аршалжа, абаржа гараhан олон түмэнэй нэгэн тухай энээхэн хөөрөөмни…

Агууехэ Эсэгын дайнай илалтаар дүүрэhэн энээхэн 65 жэлэй хугасаа соо оройдоол хоёр үе hэлгэлдэжэ байна шахуу, дайнhаа хойшо жэлнүүдтэ түрэhэн зон мүнөө бэеэ хүсэжэ, үбгэд боложо ябана. Гэбэшье хүн бүхэниинь hургуулиин номуудhаа эхилээд, али олон номууд, газетэ, журналнууд соогуур, Берлиндэ, Бранденбургын ехэ үүдэнэй дэргэдэ, дүрэ зурагаа абхуулhан залуухан 1 ород, 4 буряад хүбүүдэй зураг hанана ёhотой. Бишье hанагшаб. Тэрээхэн зураг харахадаа хүдөөгэй шэрхи буряад хүбүүд, шуран, солбон, ямарханшье бэрхэшээлые бэрхэшээл гэжэ анхарангүй, немецүүдые тууhаар туугаад лэ, Берлин хүрэтэр ябаhаар ябаад хүрэшэhэн, одоол баатарнууд гээшэнь эдэл байна ха даа гээд hанадаг бэлэйб…

Сталинградай 62-хи армиин политтаhагай гэрэл зураг буулгадаг корреспондент, Яруунын аймагhаа гарбалтай Семён Митупович Дугароной 1945 оной май hарада буулгаhан тэрээхэн зураг дээрэхи табанай тэгэн дундань – Бата-Мүнхэ Лодонович Лодонов…

Агын дайдые бүhэлжэ урдаhан Онон голой адаг багаар, нүгөө эрьедэнь, hаял мүндэлжэ байhан колхозуудай нэгэн - «Шэлэ» колхоз Хужарта байhан юм.

Үлгы ехэ Буряад дайдын үзэсхэлэн hайхан энээхэн буланда 1923 ондо Бата-Мүнхэ Лодонович түрэhэн байна. Бишыхан Бата-Мүнхын Ононой эрьеэр, шугы соогуур шубуу шонхортой сэнгэhээр, наадаhаар, тала дайдаараа тугал, хурьгадаа эрьюулhээр, тууhаар 6-тай боложо ябахадань Хужарайхид буусаяа урлижа, Онон голой зүүн эрьедэ, мүнөө байhан Урта тосхоной hуури табижа, түбхинэhэн байгаа. Тэрэл 1929 онhоо уртынхидай түүхэеэ тоолоhоор байтар 80 жэл үнгэршэбэ.

Талын нюсэгэн гүбээнүүдые орёоhоор, баруун тээhээ зүүлжээ годирhоор урдажа байдаг Урта голой адагта буусаяа түхеэрhэн энэ тосхон тэрэ гэhээр голойнгоо нэрые зүүжэ ябана. Ага нютагай зүүн урда буланда буддын шажантанай томохон түбүүдэй нэгэн болохо Сүүгэл дасанай hуури табигдажа, тэрэ багай, мүн эндэhээ холошье бэшэ Монгол ороной hүзэгтэнэй олон түмөөрөө бараалхадаг газар болоhон, тиигэжэ монголшууд дасан зорижо гараhан замайнгаа эсэс багаар, аяшархаhандаа юм гү, энээхэн горхониие «Урта» (Буряадаар “Ута”) гээд лэ нэрлэhэн байхадаа болоо. Яабашье энэ буряад тосхоной нэрэдэ монголой нүлөөн элил даа…

Уртынхидай колхозойнгоо ажабайдал хүгжөөжэ, бэеэ сэгнэжэ, хүл дээрээ эгээл гаража байха хирэдэнь Эсэгын ехэ дайн эхилээ бэлэй.

Тиигээд лэ колхозой алтан жаса – хүдэр шиираг хүдэлмэришэ хүбүүд мордоол бэд даа. Эдир ябаhан Бата-Мүнхэшье энэ үйлэhөө зайсаагүй, 1942 оной мартын 1-дэ, 19 наhатайдаа, сэрэгтэ мордоо бэлэй…

Сталинград шадарай тулалдаанда «Сибириин зэрлиг дивизи» гээд зар тараhан, энэнь бүгэдэндэ эли бэзэ, энэ дивизиин эхи үндэhэниинь Шэтын областиин «Таhархай» («Безречная») станцида байха. Эндэл Эрхүүгэй, Шэтын областьнуудhаа, Яхад, Буряад республикануудhаа хүбүүдые суглуулжа, 1942 оной мартын 1-hээ июниин 13 болотор 321-хи дивизиие бии болгоhон байха юм. Энэ үе хадаа дайнай эгээл хүшэр хүндэ үенүүдэй нэгэн байгаа, Совет сэрэгэй газар газартаа сухарижашье байhан үе hэн, сэрэгшэдэй плендэ абтаха ушарнууд олон, манай сэрэгшэдэй hураг суугүй үгы болошохо ушарнууд баhал олон байгаа гээд түүхэшэдэй бэшэhэн баримтанууд байдаг.

3 hара хахад шахуу сэрэгэй hургуули гараад лэ, июниин 13-да баруун тээшээ мордобод. Эндэhээ гараhан бүхэли дивизи 15 хоног ябажа Сталинград хүрэбэ.

– Ноябриин 19-дэ ехэ добтолго эхилээ бэлэй. Манай сэрэг Сталинград хотые эзэмдэжэ ерэhэн немецүүдые хожомынь хүреэлхэ hэдэлгэеэ эндэhээшье эхилhэн байхадаа болоо. Наадан бэшэ ха юм даа, аймшагтайшье байгаа hэн, – гэжэ аяар 68 жэлэй саана үнгэрhэн ябадалаа Бата-Мүнхэ Лодонович дурсаhаар hуутараа хөөрөөгөө таhалдуулан, юуншье тухай юм, бодолгото болон hуушана. Дайн байлдаанай болоhон, тиихэдэ өөрынгөө ябаhан газарнуудаар, бодолоороо тэндэ хүрэжэ ошоод, ябажашье ябаа аалам..? Ябад гэг лэ даа, яарал маанарта үгы ха юм…

...Бата-Мүнхэ Лодоновичай байшан гэрэй арада байhан бишыхан зуhалан соо хөөрэлдэжэ hуунабди. Газааhаа Лыгжима төөдэй орожо ерээд, хониной мяханай бусалжа байhан түмэр зуухан соохи галдаа аргал нэмэжэ hэргээнэ…

Минии үбгэнтэй хөөрэлдэhэйб гэжэ ерэhэмни гаража ябашаhан, үгы байгаа.

– Үхэрөө эрьежэ ерэхэмни гээд ошоно hэн, ииhээр бии болоно ааб даа, – гэжэ хүгшөөгэй хэлэхэдэ газаа гараад, хорёо хотыень шэншэжэ, гэр тойрон ажахыдаа хэрэгтэй зэр зэмсэгүүдэйнь, түлеэ залhанайнь нарин нягтаар табяатайе ажаглаhаар ябатарни гэнтэ нэгэ сухалтай, бэеэр багашаг сагаан нохой бии болоод.., төөдэйн ойромни үгы hаа яахашье байгаа юм hэнбиб… Лыгжима төөдэйн нохойгоо хараад:

–     Үбгэн ерэбэ даа гэхэтэй, – Бата-Мүнхэ Лодонович велосипед

хүтэлэнхэй хорёо руугаа орожо ерэбэ. Үбгэжөөл угhаа гэмэргэн ха:

– Гайхалтай саг болоод байна гээшэб даа? Хэдэн жэлэй дайн соогуур хэды олон хүнүүдэй ами наhаар абарагдаhан энэ ехэ гүрэниие ойрын саг соо гансаханшье hомо hүргэнгүй hалгаажа хаябал. Иигээд харахада мүнөө хэндэшье юуншье хэрэггүй, хуу hандаржа, hалажа байна. Тэрэ ехэ таряалан, тэрэ олон адуу мал…

Яахабши теэд, арад зоной тархида бууhан ээлжээтэ нэгэ зоболон, ээлжээтэ нэгэ гайхал бэзэ. Дайнай газарта алалсаа, хюдалсаа харахыса хараhан, үлэдхэ, даарахыешье үзэhэн, дайнай hүүлээрхи амгалан ажалдаа ами бэеэ сүм зорюулжа, хоёр наранай хоорондо хүдэлхысэ хүдэлhэн хүнэй досоо багтанагүй ха юм даа…

– …Манай 321-хи дивизидэ, баруулхадаа, буряадууд ехэ олон hэмди. Сасуутан хоёр – Бооржоhоо Балданжабай Базар Сагаан-Шулуутайhаа Бата Рабжаев хоёр бии hэн. Тэдэ хоёрнишье мүнөө үгы даа. Иигээд лэ үдэр хоногоор үсөөрэгдэжэ байна гээшэ бэзэ… Дайнай дүүрэхэдэ Берлиндэ оройдоол 7 буряад хүбүүд байгаабди. Эрхүүгэй Озонов гэжэ майор байгаа…

Хөөрэлдөөмнай саашаа ябажа захалба ха.

Дайн гээшые зүүдэндээшье үзөөгүй ябаhан залуу хүбүүд гэб гэнтэ иимэ ехэ хүлгөөн соо орошоходоо мэгдэжэ абаhан байха. Тохёолдоод байhан ушар байдалаа зүбөөр сэгнэжэ ойлгохын тула саг хэрэгтэй. Эбсэшэгүй хоёр ехэ хүсэнэй урда урдаhаань тулаад, тойроод байhан нүхэдэйшни улаан шуhаяа адхажа байхада хэн шамда дадаха, дүршэхэ саг үгэхэб даа? Нэгэл мэдэхэдээ бүхы наhаараа дайлалдажа ябаhан хүн мэтэ дадашанхай байхаш, дайн гээшэ үдэр hүнигүй хэжэ ябадаг ажалшни мэтэ болошоод байха. Эндэ командирай үүргэ тон ехэ байха ёhотой гээшэ бшуу…

– Сталинградhаа Берлин хүрэтэр миин лэ буунуудаа үргэлөөд ябажа гараа бэшэ ха юмбибди даа. Гурбан жэл соо үзэгдэхэ ёhотой юумэниинь яhалал үзэгдөө гээшэ. Немецүүд хайра гамгүй ородог hэн, бултыемнай алаха, hалгааха гэhэн зорилготой байгаа. Мүнөө болоходо нүхэд болошонхой.., нэгэтэ Ельцинэй тэдэнэй урда “дирижировайжа” байхые телевизорээр харуулаа бэлэй…

          Үдэр бүриин ажал мэтэ болошоhон дайнай тэрэ сагые хөөрэжэ hууха дураниинь балай үгы хэбэртэй. Халта болоод лэ үндэhөөрөө хубилhан мүнөө сагые халаглан дурдаха, хосорhон тэрэ ехэ баялигые шаналжа эхилхэ…

– Ондоогоор гүрэн түрэеэ хубилгажа болохогүй байhан юм гү? Тэрэ реформа гээшэнь хэрэгтэйшье байhан байгаа бэзэ. Теэд иигэжэ, үндэhөөрнь үгы хэжэ хаяха гээшэ юун гээшэб? Манай колхоз Урта дээрэ тогтоходоо 6 000 хонитой байhан юм. 3 модон гэр бии бэлэй, бэшэниинь хуу hэеы гэрнүүд hэн. Колхознай хүгжэхэшье гэжэ хүгжэhэн бэлэй. Hандаралгын урда тээ 32 000 хонитой, 2 000 толгой үхэртэй,

1 000 гаран толгой адуутай болоод байгаабди. Агын бараг колхозуудай нэгэн байгаа…

Сэрэгэй албанда 5 жэл соо ябажа гарахадаа тэрэнэйнгээ бүхэли 3 жэлыень гал дүлэн, туулган мүндэр соогуур үнгэргөө. Дайнай hүүлээр хоёр жэлэй туршада Берлин хотые хоёр хубааhан «хилэ» дээрэ албаяа үргэлжэлүүлээд, 1947 оной апрелиин 17-до элүүр энхэ нютагаа бусажа ерэhэн байна. Дайнhаа ерээд, 24-тэй шиираг хүбүүн, яагаад миин hуухаб даа, хара багаhаань хэжэ дүршэhэн, орёо бэшэшье hаа хүшэрхэн хүдөөгэйнгөө ажалда хамсыгаа шамажал ороо бэд даа…

Дайнай газарта, фронт дээрэ болоhон үйлэ ушаралнууд тухай хөөрэhөөр байтараа, нэгэл мэдэхэдэш, «Улаан-Одон» колхозойнгоо ажабайдалда, мүнөө байhан үе сагта ерэшэнхэй байха юм.

– Хөөрхы, хэды ехэ таряанай газар байгаа гээшэ hэм. Орооhото ургамалнуудые 7 000 гектарта таридаг бэлэйбди. Тэрэнэйнгээ 3 000 гектарта шэниисэ тарихаш. Мүнөө тарилгын талмай дээрэ ямар ажал хэгдэнэ гээшэб? Оройдоол 1 500 га шэниисэ, 1 000-аад га овёстой хабди. Энээхэнээшье, ядалдажал захадань гарадаг хабди. Урдандаа 37 комбайн байhан юм, мүнөө хэды юм, 20 бии гү? КПСС-эй ЦК-гай, Министрнүүдэй Соведэй, ВЛКСМ-эй ЦК-гай, ВЦСПС-эй Дамжуулгын Улаан туг 3 дахин абаhан байгаабди…

Дээдын зургаанай иимэ ехэ шагнал урдаа байhан ажахынуудта үгтэжэ байдаггүй hэн гээд яhала ойлгонобди. Тэрэ Улаан тугуудайнь саана уртынхидай хэды шэнээн ажалай баатаршалга байгаа гээшэб..? Үшөө 3 дахин абаха гээшэ…

Хуурайхан аргалай нүүрhэнэй нурма шэнги халуухан ульhанда бусалжа байhан мяхамнайшье бэлэн боложо гараба хэбэртэй. Лыгжима хүгшөө мяхаяа гаргажа табяад, маанарые столдо уриба. Хоёр хүгшэдэй олон тоото зээнэрэй нэгэн Доржо-Жабтан гэр бүлөөрөө Захааминhаа айлшад боложо ерэнхэйнүүд, барандаа hуубабди. Хажуудань баряад hууhан саарhанайм гэнтэ үгы болоходо Бата-Мүнхэ Лодоновичай хөөрөөн, хоол барихын хоорондуур, ульгам болошобо…

Бата-Мүнхэ Лодонович «Таhархай» дээрэ нютагайнгаа, Уртынгаа хүбүүдээр – Ч. Раднаевтай, С. Юндуновтай, Г. Раднабазаровтай, Г. Дагбаевтай суг миномётчигуудай hургуули гаража, хамта баруулhан, тиихэдээ тэдэ хүбүүдээрээ нэгэ полкдо тудаhан байгаа. Сибириин шэрүүн уларилда эрэ болоhон Забайкалиин хүбүүд Сталинград шадарай саhата талаар, тэндэхи үбэлэйнь хүйтэндэ ядахые мэдэнгүй, ёhотойл эрэлхэг зориг, баатаршалга харуулhан байха. Немецүүд эдээниие ямаршье добтолгоор эзэлhэн позициhоонь хобхолжо шададаггүй байhан, гэбэшье манай хүбүүдтэ энэ дайнай амархан байгаагүйнь мэдээжэ бэзэ.

Уртын хүбүүд Юндунов, Раднабазаров, Дагбаев гэгшэд Сталинград хотые хамгаалжа унабад…

Февралиин 13-да миномётчигууд Котельниковые дайсанhаа сүлөөлхэ байлдаанда хабаадабад. Дайсанай таhалгаряагүй добтолгонуудые угтажа, манай сэрэгшэд 7 хоног шахуу окопууд сооhоо гарангүй буудалдаба. Окопууд соо хүйтэн, хоолшье үгы, Бата-Мүнхые тойроод хэды олон хүбүүдынь алуулна, шархатана гээшэб. Бата-Мүнхэ Лодонович энэшье мүндэр мэтэ hомонууд соогуур дайруулангүй бүтэн гараба… 3 жэлэй туршада энэ мэтэ хэды олон буудалдаанууд болоhон байгаа юм. Тиигэжэ Волго шадарай ехэ тулалдаанда дивизинь «Гвардейскэ» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэнэ. Гвардиин сержант Лодонов  Донбассые, Одесса, Николаев хотонуудые сүлөөлэлсөө. Тирасполь хотые сүлөөлөөд байхадань Лодоновой соединениие І Белорусска фронтын мэдэлдэ оруулна. Тиигэжэ 8-дахи гвардейскэ арми В. И. Чуйковай командовани доро Днепр мүрэниие гараад, Белоруссиие сүлөөлөөд, 1944 оной намар Польшын хилэ хүрэжэ ерэбэ…

60 гаран жэлэй саана болоhон үйлэ хэрэгүүд… Олон юумэ мартагдаа юм бэзэ, гэбэшье Днепр мүрэниие гаталhан ушараа Бата-Мүнхэ Лодонович бүхы наhаараа hанажа ябадаг. Яажа мартахаб, хүн гээшэ ганса наhандаа оройдоол нэгэ дахин, наhанайнгаал эсэстэ, газарай хүрьhөөр булуулдаг бэшэ аал…

Миномётчигуудай Днепрые гаталхаяа ерэhэн эрьеын метр бүхэн немецүүдэй үсэд нэтэрүү буудалган доро байгаа. Днепр гээшые барандаа баглана бэзэбди, ехэ мүрэн гээшэ ха юм, дээрэнь hуугаад гарашаха онгосо, hалшье байхагүй, “…Немецүүдэй таhалгаряагүй буудалган доро яагаад гаранат, саада эрьедэнь гараад, үшөө тогтожо үзэхэ хэрэгтэй” – гэhэн даалгабари дүүргэнгүй байжа болохогүй, дайнай үеын сэрэгэй журам тиимэ. Б-М. Лодонов хэдэн сэрэгшэдтэеэ эндэ тэндэhээ, уhан сооhоошье элдэб эсын хабтагайнуудые суглуулжа hалашуу юумэ бүтээгөөд, саада эрьедэнь гараха зорилготой ошобод. Зүрхэлжэ ороhон 6 эдэ сэрэгшэдэй бараг хахадтань шахуу хүрөөд ябатар, немецүүдэй hүниин харанхые гэрэлтүүлдэг ракетэ дэгдэжэ, hаруул болоhон уhанай нюруу дээрэ эли болоhон эдэ сэрэгшэдые одоол буудажал мэдээ бэд даа. Сэрэгшэдшье барандаа уhа руу унажа, хүн бүхэниинь өөрын лэ арга бэдэрээ бэзэ, Бата-Мүнхэшье өөрынгөө аргаар, бурханайшье хайраар юм гү, тамарhаар бариhаар саада эрьедэнь гарашаба. Хэдыниинь энэ ехэ уhан сооhоо гараа юм, бэе бэеэ үгы болгоhон, Бата-Мүнхэ уhанhаа гарамсаараа, бомбын тэhэрhэн нэгэ ехэ нүхэ руу hүрэжэ орошобо...

Бомбо гээшэ нэгэ нүхэ руу хоёр дахин унадаггүй юм гээд хэлсэдэг бэшэ аал, тиибэшье хажуудань унаха гэжэ нэгэ ехэ гэнэтэй юм ха юм. Нүхэн соо ороhон Бата-Мүнхын шал норошоhон хубсаhаяа бажуужа hуутар нэгэ бомбо тэрэл нүхэнэйнь хажуудахана унажа, тэhэрэлгэhээ бодоhон бүхы газарынь дээшээ хөөрэжэ hөөргөө унахадаа, манай нүхэрые хушажархиба…

Хүдэлхыншье, амилхыншье арга үгы, “…зай, иигээдшье, одоо дүүрэбэл ха даа...” – гэhэн бодол тархидань орожо үрдеэ юм ха…

Бүүр-түүр мэдэрэлдэнь хэншьеб үhэнhөөнь татана хэбэртэй,.. арайхан гэжэ нюдэеэ нээхэдэнь, элhэ шэгэшэhэн нюдэд соонь бүхы юумэн улаа-эреэнээр,.. шуhан улаан сэсэгүүд харагдаад,.. дахин мэдээгээ алдажархиба...

Үргэн голой тэгэн дунда уhа руу унаhан сэрэгшэд элдэб аргаар эрьедэ хүрэжэ гараа юм байна, старшина Филимоновай нюдэндэ нүхэн соо хубсаhаяа бажуужа hууhан Бата-Мүнхэ тороhон байба.

–     Үгы, эндэхэнэ hуугаа hэмнэй, бомбо дээрэнь тэhэрээ бэшэ ха

юм, хайшаа орошобо гээшэб – гэжэ гайхаhаар байhан старшина гэнтэ ухаа орожо, булагдаhыень тухайлаад, түргэн гэгшэ малтажа, үшөө «бурхантаяа» байхадань гаргаба ха юм. Бата-Мүнхэ тэрэ газар дороо хэды шэнээн хэбтээ юм, гэнтэ хүнэй сабхиинь ула руу шангаар үдьхэлжэрхихэдэ hэгээ ороод харахадань, мүртэй юумэ харагданагүй, нэгэ хүн бүүдэлзэхэ шэнги, немец юм гү, манай хүн гү? Шэхэниинь бүглэшэhэн, юушье дууланагүй, байн халта бараг боложо, нүхэрөө танижа, тэрэнэйнгээ, өөрынь амиды үлэhэндэ баяртай, энеэжэ байхада үшөө сухалдаад абадаг юм ха.

Старшина Филимонов Днепрые гаталхадаа тарашаhан нүхэдөө бэдэржэ ябаhаар энэ нэгэнээ олобо ха юм, тиигэжэ Бата-Мүнхэеэ шэрэжэ, мүн лэ контузи абаад хэбтэhэн Ильясов капитандаа асарба. Капитан Ильясов сержант Лодонов хоёр медсанбат гээшэеэ хоёр үдэрэй туршада бэдэржэ олоод, сэрэгэй госпитальда оруулагдабад. Бата-Мүнхэ Лодоновичай хүзүүнhээ тэрэ тэhэрэлгэhээ шаагдаhан хэлтэрхэй абтажа, бэеэ аргалуулаад, дахин өөрынгөө частьда бусажа, дайнай газарта үдэр hүнигүй хэжэ байдаг «ажалдаа» одоол хамсыгаа шамажа оробо гээшэ.

Бата-Мүнхэ Лодоновичай бүхы дайнай үедэ «шархатаба» гээшэнь энэл юм аа гү…

Түрүүшын шагнал. Сталинградай байлдаанда “Эрэлхэг зоригой түлөө” гэhэн медальда хүртэжэ, удаань, тэрэ зоболонто Днепр мүрэнөө гаталhанай түлөө Улаан Одоной ордендо хүртэбэ. Тиигээд лэ Улаан Одоной орденто «Улаан Одоной» хүбүүн дайнай газараар баруулhаар баруулжа, энэ ехэ зоболонгой эхин болохо Берлин хүрэбэ ха.

1945 оной хабар. Берлин шадархи байлдаанууд. Эндэ немецүүдэй одоол үсэд шанга эсэргүүсэл байгаа гэжэ мэдээжэ бэлэй даа…

Сагаан нохойшье, эзэнэйнгээ байхада барагтай бэзэ, би ехэ зүрхэтэй хүн боложо, газаа гараад, гудамжа талаhаа гэрэйнь ханада “Заслуженный колхозник колхоза “Улан-Одон” Могойтуйского района Агинского национального округа Читинской области” гэжэ бэшээтэй хабтагайн доро табяатай hандали дээрэ hуубабди. Би ямаршье хүнhээ үлүүгээр хэжэ шададаг нэгэ эрдэмтэй – тамхияа татанаб.

– Одоол энэ тамхи гээшые оройдоошье татаагүй хүм. Шадахашьгүйб - гэжэ үбгэн хөөрэнэ. Тэрэ дээрэмнай бэшээтэй байhан хабтагай тушаа анхаралыень залаhамни:

–     Дайнай hүүлээр, 1947 ондо табигдажа ерээд, комсомолой

Могойтын айкомой эмхидхэлэй таhагые даагшаар ажаллажа захалаа hэм – гээд лэ, анхаралыень одоол дуратай тээшэнь шэглүүлhэндэмни баяртай мэтэ болоод, хөөрэжэ эхилбэ.

Буряадаараа аяар 88 наhатай боложо ябаhан хүнэй ажабайдал, ажал хэрэг, ябаhан ябадал тухай захаhаань абаад лэ бэшэхэ болоо hаа, энэ ехэ наhанайнь оройдоол 3 жэл бүхы бэшэлгын ехэнхи хубиие эзэлхэ шэнги. Дүн хамта 5 жэл соо сэрэгэй алба хээ, наhанайнгаа бэшэ хубиие миин hуугаагүй юм  бэшэ гү. Тэрээхэн хабтагайшье хадагдахадаа, миил гэрыень гоёожо хадагдаагүй байhан байха. Комсомолойнгоо хүдэлмэридэ хоёр жэл тухайтай ажаллаад, түрэл нютаг Уртадаа ошожо, нютагайнгаа хүдөөгэй Соведэй гүйсэдкомой түрүүлэгшээр арбаад жэл хүдэлөө, колхозойнгоо эхин партийна эмхиие толгойлжо ябаа,.. тииhээр наhанайнгаа амаралтада гараа юм ха. Амаралтадашье гараад хүнгэн, хурдан, хүдэлсэ hайтай хүн амархам гэжэ hууhан юм гү, автоклубые даагшаар, ондоошье энэ тэрэдэ яhалал ябалсаhан байха.

Амгалан үедэ хэhэн, ябаhаниинь иигэд гээд лэ дүүрэшэбэ гээшэ гү? Дүүрэгшьег лэ даа, үбгэн тухай хөөрэхэ юумэмнай үшөөл бии.

Агууехэ Илалтын 65 жэлэй ойн hайндэрые гүрэн түрын, хамаг арад зоной үргэнөөр угтажа, тэмдэглэжэ байхада үсөөхэн үлэhэн ветерануудай дайнай газараар ябаhан баримтануудые дэлгэрэнгышэг бэшэбэл, дайн гээшые дуулахаhаа бэшэ нюдөөрөө хараагүй зондо үльгэр, жэшээшье болохо аалам. Юушье үзөөгүй аад, дайгаар жүрөөдэhэн зарим зониие татад гэхэ, хойшолонгынь хайшааб гэжэ халташье hаа ойлгуулаа hаа hайн лэ байгаал даа.

Берлин шадарай байлдаанууд. Бата-Мүнхэ Лодоновичай часть Берлин хотоhоо 70-аад модо газарта байгаа. Нэгэтэ дээгүүрнь немец самолёдой ниидэжэ ябахада Лодоновой отделениин сэрэгшэд буудажа оробод. Тагнуулай самолёт ябаhан байгаа, тэрэнь хэлбэлзээд, холо бэшэхэнэ ошожо унаба. Сэрэгшэд дайсанай hомон соогуур самолёдто гүйлдэжэ ошоод, алуулhан лётчигой планшет асархадань, тэрээн соонь манай сэрэгэй хүтэлбэридэ тон хэрэгтэй мэдээсэлнүүд байшоо. Тиигэжэ Бата-Мүнхэ Лодонов отделениингээ сэрэгшэдтэй армиин командир Чуйковой баясхаланда хүртэhэн байна.

Берлин хотые абалгын шуhата байлдаанууд хоёр hара үргэлжэлөө. Ехэ хотын үйлсэнүүдээр болоhон байлдаанууд илангаяа аймшагтай hэн. Зарим ушарта хаанань манайхин, хаанань дайсад байнаб гэжэ мэдэхын аргагүй...

Нэгэтэ армиин штабта нюуса дансануудые хүргэхэ захиралта ерэбэ. Командирынь Лодонов түрүүтэй гурбан зүрхэтэй хүбүүдтэ энэ даалгабари үгэжэ, немецүүдэй буудалган доро байhан Шпрее голой саана байhан штаб тээшэ ябуулба. Тойроод утаа уняар, холошье харагданагүй. Ябаhаар Бата-Мүнхын хоёр нүхэд шархатажа, саашаа гансаардаад, үлгэгдэмэл хүүргээр голые гараад, штабтаа хүрэжэ, командованиин шухала даабари дүүргэhэн байна.

Энэ болон бусад баатаршалгануудайнгаа түлөө Бата-Мүнхэ Лодонов Алдар Солын III шатын орденоор шагнагдажа, армиин командир өөрөө бүхы сэрэгшэдэй зэргын урда үбсүүндэнь орденииень үлгэhэн байгаа.

Б-М. Л. Лодоновой алба хэдэг батальон Берлин хотын тэгэн дунда hэн. Тойроод hандарhан олон дабхар гэрнүүд. Сталинградhаа Берлин хүрэтэр Лодоновтай суг ошоhон Власик гэжэ батальонойнь командир hандарhан гэрнүүдэй нэгэн соо ангажа хэбтэhэн шархатагшадта уhа оложо асархыень ябуулба.

– Хаанаhаа ологшобши, оло... – гэжэ захиржа бэшэ, гуйжа хэлээд гаргаhан байгаа.

Уhа бэдэржэ нэгэ hандарhан ехэ гэрэй подвал соо ороод ябажа ябатарнь, урдаhаань немецүүд гаража ерэшэбэ. Халаг даа, бүхы дайе ото ябажа гараад, дайсанай түб хүрэжэ ерээд… харатайхан энэ уулзалга… Хэдэн немец сэрэгшэдтэй хүлеэгдээгүй гэнтэ уулзалгаhаань сошошоод байхадань, немцүүдэй араhаа гэнтэ манай сэрэгшэ бии болоод, Бата-Мүнхын бүришье ойлгохоо болишоод, нюдэнүүдээ түхэреэн болгожо байхые хараад:

– Мэдээгүй хүн гүш, дайн дүүрээ ха юм - гэжэ хэлэбэ. Тэрэнь тэдэ немецүүдые туужа ябаhан сэрэгшэ байhан байгаа. Тэрэ дороо хүлнүүдынь ээдэлдээд, унан алдабашье, бэеэ шанга барижа, бэдэрhэн тэрэ уhаяа олоод нүхэдтөө ерэхэдэнь, тэдэнь дайнай дүүрэhэн тухай мүн лэ мэдэhэн байбад. Баяр гээшэшье болоол бэд даа. Энээнэй удаа хоёр, гурба хоноод байхада сэрэгшэдтэ шагналнууд барюулагдажа, энэ удаа Бата-Мүнхэ Лодонов Алдар Солын ΙΙ шатын орденоор  шагнадаба.

Эзэлэгдэhэн тэрэ Берлин хотын гудамжануудай нэгэндэ ябажа ябаhан Бата-Мүнхэ Лодонович связистнуудай отделениин командир Семён Дугаронтой уулзашаба. Хоюулан бэдэржэ нютагайнгаа үшөө гурбан хүбүүдые олоод, дарагдаhан дайсанай гуламта дээрэ – Бранденбургын ехэ үүдэнэй хажууда дүрэеэ буулгуулха гэжэ шиидэбэд. Тиигэжэ Оловяннаhаа Георгий Викулов, Бооржоhоо Базар Балданжапов, Сагаан-Шулуутайhаа Бата Рабжаев гэhэн 5 баатар хүбүүдэй Бранденбургын үүдэндэ абхуулhан зураг газетэ, журнал, номууд соогуур үргэн олондо үльгэр жэшээ боложо үзэгдэдэг бэлэй…

…Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалалгын Агууехэ дайнай, Алдар Солын ΙΙΙ, ΙΙ шатануудай орденууд, 20-оод медальнууд,.. үхэлтэ дайнай газар дайдаар юрын сэрэгшын үдэр, hүнигүй үнэн сэхээр туйлажа гараhан баатаршалга,.. тэрээхэн бомбын тэhэрхэдэ амидыгаар булагдаhан ушаршье,.. Берлин хотые абалга,.. Бранденбургын  үүдэн…

Бата-Мүнхэ Лодонович эдэ бүгэдые үзэхэ, дабажа гараха үйлэтэй, золтойшье байгаа гээд хэлэбэлнай хэн хорихоб? “Дайн гээшые үзэхэ, тэрээндэ хабаадаха золтой байгаа” – гэhэн үгэнүүд хоорондоо хажар, яашье таарахагүй үгэнүүд байна, гэбэшье Бата-Мүнхэ Лодонович нээрээл золтой байгаа.

Үгыл hаа дайнда ороhон түрүүшынгээ намар, Сталинград шадарай байлдаануудай нэгэндэ лаб лэ хосорhон байха hэн. Теэд золтой хүниие түрэл нютагынь гараа hарбайжа, дайсанай hомонhоо альгаараа халхалжа абараа бэлэй…

Хүсэндөө найдаhан, диилэхэбди гэжэ батаар этигэhэн дайсан зарим ушартаа үхэл тарижа наададагшье байhан байхадаа болоо…

Дайсан гээшые үнэн бэеэрнь hаял хараhан, дариин амта hаял танижа ябаhан гүлмэрхэн  хүбүүдэй Дербенёвка шадар, хээрэ ябахада, тиимэ нэгэ «наадан» болоо юм ха. Дээшээ нэгэ голхон, хадагдаагүй таряан – эдэ бүгэдые таряата газарай хүдөөгэй хүбүүн хадаа Бата-Мүнхэ обёоржо ябаа. Таряанай ехэ поли шатана хэбэртэй – утаан, уняар…

Гэнтэ дабхар далитай шара румынскэ самолёт бии болоод, хүбүүд дээгүүр мүндэр шэнги hомонуудаа адхажа мэдэбэ… Связист алуулба хэбэртэй, нэгэн шархатаба, командиршье хаана юм, мэдэхэ юумэ үгы… Самолёдшье хэдэ эрьеэд лэ буудажал байна… Тээ тэндэ байhан хонхор обёорhон Бата-Мүнхын тэрээн тээшэ гүйхэдэ самолёт эрьежэ ерээд лэ, hомонуудаа хажуугаарнь табжагархай буулгаад алад ниидэшэбэ. Тудаагүйгөө хараа юм бэзэ, дахин эрьеэд ерэбэ… Энэ үедэ Бата-Мүнхэ гүйдэлөөрөө ошожо, үндэрынь нэгэ 50 см. тухайтай ургамалнуудай хоорондуур шургаад, бэеэ халта хушаhан болоод, хүдэлэнгүй хэбтэшэбэ. Ороhон газарыень лётчигууд хараhан байгаа юм гү, нөөхил hомонуудаа хажуугаарнь зай талагүй адхаад саашалжа, эрьеэд ерэхэдээ буудангүй гараба. Алаабди гэжэ hанаhан байха…

– Юумын намдахада харахадам, эгээл манай эндэ ургадаг далан хальhаншуу ургамал соо орожо хороhон байгааб. Энэ ургамал харахадаа нютагаймни далан хальhан hанаандамни ороо бэлэй - гэжэ Бата-Мүнхэ Лодонович дулааханаар дурсана.

Далан хальhан. Хаанаhаа тэрэ Сталинград шадарай газарта ошожо ургаhан далан хальhан байба гээшэб? Бата-Мүнхые заяашань лэ хүтэлжэ, тэрээхэн далан хальhан соо абаашажа, нюужа абарhан байха…

Алдар Солын орденуудай дүүрэн кавалер гээшэмнай  Советскэ Союзай Герой гэhэн нэрэ зэргэтэй тон адли гэдэг гээбы даа. Энэнь сэрэгшын алдар хүсэд, түгэс гэршэлhэн баатар хүнүүдтэл барюулагдадаг орденууд байха. Эндэ Бата-Мүнхэ Лодоновичай дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ туйлажа гараhан замайнь оройдоол хэдыхэн хуби дурдагдаа, Алдар Солын орден гээшэ туд дайралдаhан лэ хүндээ барюулжа байдаг орден бэшэ ха юм даа.

Нэгэтэ полкынь штабай начальник Бата-Мүнхэ Лодоновичта “Алдар Солын Ι  шатын ордендо зууршалаад байнабди” – гэжэ хэлэhэн байгаа…

Газар түбидэ габ гансахан Агууехэ Эхэ оронойнгоо аюулда ороод байхада, нютаг дайдаяа абарха, аршалха нангин хэрэгтэ үнэн сэхээр бэеэ зорюулжа, уялгата албаяа 1947 ондо дүүргэжэ, нютагаа бусажа ерэнэ. Тэрээхэн орден тухай hураг суушье даб дээрээ үгы.

1951 ондо, байтараа гэб гэнтэ, Бата-Мүнхэ Лодоновичта Агын округой сэрэгэй комиссариадhаа “Алдар Солын ΙΙ шатын орден ерээ” – гэжэ дуулгаба.

“Алдуу болоогүй юм гү, Ι шатын ордендо зууршалагдаhан байгаалби. Тиигээдшье нэгэ адли орденуудые хоёр дахин үгэдэггүй ха юм – гэжэ Бата-Мүнхэ Лодоновичай харюусахада, сэрэгэй комиссариадайхид удаан бодожо байнгүй тэрээхэн орденииень hөөргэнь ябуулжархиhан байгаа. “Эндэ алдуу болоо, тэндээ hайсар харагты, зууршалагдаhан саарhа, дансаниинь байха ёhотой” – гэжэ хэлэhэншье юм гү, үгы гү, Алдар Солын Ι шатын орден мүнөөшье болотор үгыл даа. Үндэр наhатай, үнэн сэхэ сэрэгшын зүрхэн хүлеэнэл байха…

Тэрээхэн сэрэгэй «бухгалтери» гээшыень шэнээр, hайнаар хаража болохогүй юм гү? Бата-Мүнхэ Лодонович Агуу Илалтын 60 жэлэй ойн hайндэрые Москва хотодо угтаха уряал абанхай, ябаад ерээ hэн. Тиихэдэ баатар сэрэгшэдэ “Хани барисаанай” орден барюулагдаа бэлэй. Тиихэдэ төөриhэн тэрээхэн эгээл үнэтэй, эгээл сэнтэй, Сталинград хотоhоо Берлин хүрэтэр ябгаар ябажа олоhон ордениинь үнэн эзэеэ  олохошье аалам.?!

Агын дайдын алдар суута хүбүүдэй нэгэн – Шойжол-Hама Базарон.

1878 ондо түрэhэн Шойжол-Hама Базарон ХХ зуун жэлэй эхин багай түүхэдэ лаб hуурияа эзэлжэ, тэрэ үеын эгээл эрхим хүнүүдэй зэргэдэ мүнхэрhэн байха юм. Агын тойрогто гэгээрэлэй ехэ хүдэлмэри ябуулhан, хүүгэдэй hургуулинуудта үзэхэ олон тоото номуудые бэшэhэн, тэдээн соонь үзэглэл, буряад хэлэнэй дүримүүд, «Улаан одон» болон бусад уншаха номууд, арадай заншал, гуримуудые, аман зохёол hайнаар мэдэхэ, хэдэн зүжэгүүдэй, бусад зохёолнуудай автор, РСФСР-эй, удаань СССР-эй уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, газетын редактор, Агын аймгүйсэдкомой түрүүлэгшэ болон бусад хүтэлбэрилхы тушаалнуудта ажаллаhан, алишье талаараа түрэхын ялас гэмэ бэлигтэй Шойжол-Hама Базароной хуби заяан бусад, тэрэ үеын, эгээл бэлигтэйшүүлэй хуби заяанhаа холо ошоогүй, 1937 оной апрелиин 17-до түрмэдэ хаягдаад, удааншье болонгүй буудуулжа хосорhон байха юм.

Урта нютаг Ага соогоо «Улаан одон» гээд суурхаhан гээбы даа… Шойжол-Hама Базароной «Улаан одон»… Бата-Мүнхэ Лодоновой «Улаан одон»… Шойжол-Hама Базароной апрелиин 17… Бата - Мүнхэ Лодоновой апрелиин 17…

Бата-Мүнхэ Лодонович 1947 оной апрелиин 17-до дайнай газарhаа нютагтаа бусажа ерээд, Шойжол-Hама Базароной hүбэлгэн бэрхэ Лыгжима басагантай хуби заяагаа ниилүүлжэ, 5 хүүгэдэй эхэ, эсэгэ боложо, нютаг нугадаа гуламтаяа тахижа hуудаг хоёр лэ даа.

Лыгжима Шойжолхамаева нютагтаа бүхы наhаараа бухгалтер мэргэжэлээрээ хүдэлжэ гараhан, мүн лэ Эсэгын ехэ дайнай арын хүдэлмэриин ветеран.

Хүүгэдынь, гэлтэй, өөhэдөө хэдэн олон хүүгэдэй эхэ, эсэгэнэр, үбгэн аба, эжынэр, нагаса аба, эжынэр болонхойнууд, нэрлэмээр байна:

Арайл яаража, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, алтан дэлхэйhээ халижа ошоhон Сэдэн-Ешэ, Уртынгаа hургуулида наhаараа багшалhан, Россин эрдэм hуралсалай габьяата хүдэлмэрилэгшэ, инженер мэргэжэлтэй, нютагтаа хүтэлбэрилхы тушаалнуудта ажаллаhаар наhанайнгаа амаралтада гараhан Сэбээн-Гэлэг нүхэртэеэ, Володя, өөрөө инженер мэргэжэлтэй, Света нүхэртэеэ, Дабаа Бэлигмаа нүхэртэеэ багшанар – үлэhэн эдэ хоёр хүүгэдынь барандаа нютагтаа, хоёр хүгшэдөө тойроод ажаhуудаг.

Дари-Жаб басаганиинь Зүүн Сибириин соёлой академида ажалтай, сэрэгэй мэргэжэлтэн Гарма-Жаб нүхэртэеэ Улаан-Үдэдэ, Дулма-Жаб Баяр нүхэртэеэ хэлхеэ холбооной мэргэжэлтэд, Могойтодо. Эдээнэй хүүгэд, хүүгэдэйнь хүүгэд гээд тоолохо болоо hаа хэды юм бэ-ээ, иигээд лэ газар дэлхэйгээр дүүрэн таража hуудаг үнэр баян бүлэл даа.

Нэгэтэ Сэбээн-Гэлэг худында hуутарнай Бата-Мүнхэ худа орожо ерээд, элүүр энхэhээ эхилээд энэ тэрые хөөрэлдэhөөр hуутараа, тэрээхэн велосипедыень hануулhамни:

–     Өө, миниишни шарнирнууд гэжэ, отлично работают – гэжэ,

үбдэгөө хүдэлгэжэ байжа хүхеэ бэлэй...

Үнэхөөрөөшье, үнгэрhэн дайнай баатарнуудай нэгэн, үндэр наhатай Бата-Мүнхэ Лодонович Лодонов худамнай гайхалтай хүнгэн, худал, буруу юумэндэ огтолон дурагүй, эрилтэ ехэтэй, хатуу, тэрэ мүртөө хүхюу, шогтой хүн юумэл даа. Мүнөө үнгэрhэн дайнай ветерануудые гэр байраар хангаха хүдэлмэриин үргэнөөр ябуулагдажа байhанай ашаар Бата-Мүнхэ Лодонович Лыгжима хүгшэнтэеэ Могойто hууринда болбосон түхэлтэй гэр абанхай, амгалан тэнюухэн ажаhуунад гээшэ.

Велосипедээрээшье, ябгааршье hаа ябажал ябаг лэ даа, эдэ үбгэдэй жаргажа hууха сагынь хэзээ дахин ерэхэ юм.

...Минии Аюр Даша хоёр зээнэршье бэлигтэй бэрхэ, алдартай суутай уг удамаараа энэ наhандаа омогорхожол ябанад бэзэ…

                                                                             Николай  Шабаев

Берлин. Бранденбургын үүдэндэ. Зүүн гарhаа:

Оловяннаhаа Георгий Викулов,

Бооржоhоо Базар Балданжапов,

Уртаhаа Бата-Мүнхэ Лодонов,

                                                                   Сагаан-Шулуутайhаа Бата Рабжаев,                                                 Яруунаhаа Семён Дугарон.