Никoлaй ШAБAЕВ

С А Г А А Н – М О Р И Н Д О

(БАРИМТАТА   ТУУЖА)

1.     УТА ЖАЛГАДА    

Тунглаг уhатай, хадын түргэн урасхалтай мүльhэн хүйтэн Сагаан-Морин гол зубшаад, совхозой 7 гүүртэ үбэлжэдэг байhан юм, Зундаа, үбhэ хуряалгын хаhада, зуhаландаа нүүhэн малшадай эдэ байрануудта хүлгөөтэй, шууяатай болодог. Һургуулиин наhанhaa эхилээд лэ дээшээ, нютагай бүхы залуушуул, бригаданууд боложо хубаараад, үбhэ хуряалгада ябадаг байгаа. Хүхюутэй, хүлгөөтэй hэн даа, одоол мүрысөөн гээшэш дэлгэрхэ. Наадан, шог зугаашье юу мундахаб. Залуушуулые нютагай аха наhатан ударидажа ябаха, бригадануудта нэжээд-хошоод үбгэдшье ябалсаха.

Эндэ залуушуулай ажалда дүршэхэ, ухаашье нэмэхэ − али бүгэдэниинь хуул байгаал даа.

Һургуулида үшөө ороодүй бага наhанhаань түрэлхидөө дахажа, Ута-Жалга гэжэ газарта зун бүри үбhэ хуряалгада гаралсадаг байгааб. Тииhээр тэндэ байрын «пропискатай» боложо, бүхы наhаараа тэндээл ябажа гарааб. Хэды олон hайн хүнүүдээр ябагдаа гээшэб? Тэрэ багымни үеын нэгэ yшap элихэн hанагдадаг…

Хэдэн хоногоор hуужа opohoн бороодо Сагаан-Морин голнай мэдээгээ табин мухарижа, эрид тохойто эрьедээ багтангүй дүтэ сохёод, үргэлжэ нэгэ ехэ таляан болон урдана.

Тэрэ жэл үбhэндөө сугларhан зон гэбэл – Цыренжаб Цыренов бригадир, Бадмажаб Чимитовтэн гэрээрээ, Цыбикжаб Намсараева, нютагаймнай hургуулиин багша Һагба Будаевич Аюшеев, минии баабай, эжы, үшөөшье хэд hэм, хэдэн хоногой бороодо хэхэ юун байха hэм, амаржа байhан байха. Һагба Будаевичай «Агнажа ерэхэм», − гэжэ гapahыe hайн hанагшаб.

Зундаа хээрэ сугларhан хүүгэдэй талаан лэ бэзэ. Үдэр бүри урда шугыгаар, үерлэhэн Ута-Жалга горхоной эрьеэр, нэгэ наhанай Бадма-Ошор, Дарима бидэ гурбан, Бадма-Ошорой дүү Володя гээд наадажа жаргадаг байгаабди.

Тэрэ үдэр, наадаhаар байтараа, Даримын: «Тосхондоо үлэhэн тээбиигээ, дүү Дашамаагаа hанашооб», − гэхэдэнь, хэдэн жэл соо Ута-Жалгынгаа оршон тойрониие табан хургандаал мэдэхэ болоhон бинь дахуулаад лэ, нара hуухын урдахана тосхон орохоор гарабабди. Тосхон хүрэхын тула хабтайжа урдаhан Сагаан − Морин голой саада бэедэ гарагдаха байгаа.

− Тэрэ Дархиин хашаан багаар нэгэ бүдүүн шэнэhэн гол хүндэлэн yнahaн байдаг, тэрээн дээгүүр гарахабди, – гээд лэ бинь дахуулаад, зүүн ехэ гол тээшээ ошобобди,

Хүрэжэ ерэхэдэмнай, орбонгоороо yнahaн бүдүүн шэнэhэн yhaнай нюрууhaa холо дээгүүр гол хүндэлэн хэбтэнэ, Эндэ яагаа наридха байгаа юм, hайн хүнэй hаадгүй ябаад гарахаар, узуур үзүүртэнь уhаншье гараагүй. Голой эрьедэ хүнэй хөөрэлдэхын аргагүй үргэлжэ хүүеэн, тэрээхэн шэнэhэн доогуурнай уhан бусалжа харагдана. Орбонгоорнь аhалдажа шэнэhэн дээрэ гараад, доошоо харан гэhэйм,.. тэрэ шэнэhэн дугымни аалиханаар хүдэлhэн мэтэ болоод,.. байн, харбаhан hомондол хурданаар, голоо үгсөөд, гүйжэл мэдэбэ... Урдажа байhан yhaнhaa арайхан гэжэ харасаяа hалгаагаад, нүхэдөө харахадам, тэдэм үшөөл дороо, юу хэхыем хүлеэжэ зогсонод. Бишыхан отрядай удамарша болоо хадаа сухарижа болохогүй, наадан болохош, тиигээдшье энэ багаараа «хуушанай хүм» гээшэмни диилэжэ, тэрэ шэнэhэн дээрээ үбдэглэжэ абаад лэ, дүрбэ хүллөөд, мүлхижэ оробоб.

Доошоо, урдажа байhан yha руу харахагүй ухаамни хүрөө юм ха юм, hаадгүй мүлхиhөөр, саада эрьедэнь хүрэжэ ошобоб. Дарима (Бадма-Oшophoo холо зүрхэтэй hэн ха гээд hанагшаб) мүн лэ орбонгоор аhалдаад шэнэhэн дээрэ гаража, саанань байhан намайе xapahaap, баhал мүлхижэ гараба. Бадма-Ошор Володиёо түлхихэ тооной шэнэhэн дээрэ гаргаба, тэрэнь хэнhээмнэйшье шуранаар мүлхеэд гаража, хойноhоонь өөрөө мүлхибэ...

Зай, иигээд байхадаа, отогhоонь холо ошоошьегүй haa, замаймнай эгээл хүшэрынь дабагдаба хэбэртэй, Сагаан-Моринойнгоо зүүн эрьеэр, сээнтэр oшohoн харгыда ороод лэ, ябажа мэдэбэбди…

Бүрыжэ байхада Доодо-Хужарай (тиихэдэ отогынь уhанайнгаа зүүн бэедэ байhан юм) үбhэшэдэй хажуугаар үнгэржэ ябахадамнай, гэрэйнгээ газаа байhан Трофим Дареевич Шагдуров:

− Таанад хайшаа ошобот?! − гэжэ асууба.

− Гэртээ ошобобди, − гэжэ Дарима харюусаба. «Энэш маанарые тогтооходоо болохо», − гэжэ бодоhон бидэ, яаран hагад, ябажа үнгэрбэбди.

Трофим Дареевич, бодолтой, томоотой хүн, ойлгоо юм бэзэ, теэдшье маанарые тогтооhоной хэрэгшье үгы ха юм даа, гэдэргэмнай бусааха болоо hаань, харанхы болгоод Сагаан-Мориноо яажа hөөргөө гараха болонобибди, эгээл аюултайнь энэ, эндэhээ сааша айха юумэ үгы, hаадгүй ябаад хүрэгдэхэ гэжэ мэдээтэй. Сагаан-Морин тосхоной дундуур урдажа гарадаг Баян-Голой горхон, үершье haa, адагаараа хүүргэтэй ха юм...

Шэб харанхы болоhон хойно, 15-16 модо зай гаталhан дүрбэн «аяншад», Даримынгаа хүгшэн эжын үүдэ тоншожо оробобди.

− Энэ yha голой үертэ үхибүүдээ алдаад, юу хэжэ байhан зон гээшэб? хэнтэй, юугээр, юундэ ерэбэт? Хэнтэй улзаабта, хэн харааб?.. − гэхэ мэтээр Дэжэд тээбии гэмэрhээр, байhан юумээрээ гэдэhэхэнүүдыемнай бордойлгоод, энээгүүр-тэрээгүүр ноохой дэлгэжэ хэбтүүлбэ. Бэшэ нүхэдни унтаа хэбэртэй, хэбтэhээр үнишье болоогүй, минии арайхан унтаагүй байтарни, газааhаа:

− Дэжэ-аад! Һэрюун гүш? Үхибүүд ерээ гү? − гэжэ эрэ хүнэй хонгёо абяан дуулдаба.

Бишье баабайнгаа хоолой таняа бэзэб даа. Юу хэжэрхиhэнээ, айха тухайгаа hаял ухаандамни оробо...

− Ерээ, ерээ! Шэмэд гүш? Һая ерээ, унтуулааб! Үгы, яаhан зомта, яагаад алдабат? Хаража байхада яадаг юм!..

– Зай, ерээ хадаа болоо, унтагуудаг, үглөөдэр орохоб, − гэжэ баабай хэлээд, гудамжын шабар соогуур мориной туруунуудаараа шал-пял альгадаhаар саашалха дуулдаад, аалин байдал тогтобо...

Яахаб, Дэжэд тээбиин зуhаланда opohoн бидэшье зөөлэн бүхэдэ диилдээ бэзэбди, харин Ута-Жалгада...

Нара орохо багаар наадажа гapahaн хүүгэдые оложо асарха даабаритай гapahaн Сэрэн-Ханда, хаанашье үгы шэнги байхадамнай, бусадтаа ерэжэ дуулгаад, отогоороо хэдэн тээшээ бэдэржэ гарабад ха.

Голой эрьеэр, шугы соогуур, дээшээ, жалга үгсэжэ, haйca бэдэрээд, бүрыхэдэ отогтоо сугларбад.

Һагба Будаевич агнууриhaa орожо ерэбэ.

− Шэмэд абгай, тамнай мориндоо мордожо, доогуур отогуудhаа hурагшалыт даа, эдэш уруудажа ошоходоо болоо, бидэ энээн багаараа бэдэрэе, − гэлсээд, дахин гарабад. Һaгбa Будаевич, сайhаа ябууд балгаад, байраhаа хойшоо тэбхэр дээгүүр, ой соогуур бэдэрхээ гараба. Бэшэниинь гол зайжа, хоёр тээшээ таран бэдэрбэд.

Тиигэжэ, отог зониие хүлгүүлээд, унтажа хэбтэhэн маанадые үглөөгүүр Дэжэд тээбии hэрюулжэ, сайлуулаад, намайе баабайдамни тушаажа, бусадыемнай бороогоор сээнтэр ерээшэдтэ үгэжэ, моридто hундалдуулаад табиба...

Тэрэ маанарые түрүүн бэдэржэ гараhан Сэрэн-Хандамнай Даримымнай эгэшэ, наhаараа аха хүн, маанарые хаража байха хатуу даалгабарияа алдажа (өөрөө баhал үхибүүн ха юм даа), ехэшүүлhээнь зэмэ амсаhан, тэрээнhээ хойшо маанартаа одоол хатуугаар хандадаг, таhа баряад байдаг болоо бэлэй. Сэрэн-Ханда Дамдиновна Буряадай багшанарай институт дүүргэжэ Яруунын аймагай Мужыха тосхондо баhал суг hураhан нүхэртөө хадамда гараад, бүхы наhаараа Мужыхын дунда hургуулида хари хэлэнэй багшаар ажаллажа гараа, Россиин Федерациин габьяата багша гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө, хүндэмүүшэ hайхан айлайхи hуудаг юм, ажалаараа, ондоошье хэрэгээр сааша-наашаа Яруунаар ябахадаа оло удаа орон-гаран, хонон-үнжэн ябагдажал байдаг…

Бороошье үргэлжэ орожо байдаггүй ха юм даа. Наран гараха. Тармалгын болоходо, тармуур баряад, бухалшадай хойноhоо үбhэнэй хог тармаха, hүpи табилганда бухал шэрэхэш.

Тэрэ багадаа Һүнди-Хүрин гэжэ морёор (энэ морин юундэ иимэ нэрэтэй байhан юм гэжэ ондоо бүлэгтэ хэлэгдэхэ) үргэлжэ бухал шэрэдэг байhамни hанаандамни үлэнхэй. Даншье миил, эдеэнэй дарамта бэшэл hэн хабди...

Байн, эжымнай үбhэндэ гарангүй, Сагаан-Мориндоо үлэдэг болоо. Бил, баабайгаа дахаад, жэл бүри юундэшье юм, тэрэл Ута-Жалгадаа гаралсадаг, яhала боргожоhон, одоо бухалдаал «ноён» болонхой ябалсадаг hэм.

Зарим жэл урда ябаашадынь ондоо отогуудта гарашаха, орондонь ондоо хүнүүд бии болохо, тиихэдэ аба эндээл үлэhэн байдаг бэлэй. Хажуур дабтахадаа бэрхэ, тармалгада морин тармуураар үбhэ тармаха, hүри сомоходо нюруулха... Урданай зон ажалдаа нарин, хэhэн юумэеэ шанартайгаар хэдэг, урдаа байhан хүниие hүри нюруулхыень гаргадагшьегүй байhан юм.

− Шэмэд абгай, сомоо дээрээ гарагты, − гэхэдэнь.

− Зай, зай, одоол загаснай нюрга зохёо-яа, − гээд, hүри дээгүүр аргамжа хаюулжа, саанаhаань хэн нэгэндэ барюулаад, абиржа гараха.

Нэгэтэ, тиихэдэ аха классуудта hурадаг, хамагыень хэхэ, хүсэд үбhэшэн болонхой ябааб, баабайн hүри өөдэ гарахада, саада хажууhаань аргамжыень барижа үгэхөөр ошобоб.

− Баряа гүш?

− Баряа-баряа...

Һүри өөдэ абиржа ябахань эли, баряад лэ байнаб. Һүриингөө оройдо арайл хүрөөгүй ябаад, тэрэ доронь байhан Ринчин-Доржодоо (Гармаев) юугээшье юм «Зай», − гэхыень нүгөө хажууда байгаад дуулаhан би аргамжаяа табижархибаб…

Аргамжынгаа үзүүрэй «жэрэгэд» гээд лэ hүри өөдөө гарашахые харан сасуумни нүгөө талаhaa Ринчин-Доржын нэгэ муухайгаар hүүхирхэ дуулдаба. Юунэй болоhые ойлгомсоороо тэрэ дары hүри тойроод гүйжэ ерэхэдэмни, баабай Ринчин-Доржо хоёр хоюулан газарта хэбтэбэд.

− Энэ эсэгэеэ алахашни ха юм, яажа байнаш, аргамжа юундэ табяабши?! − гэжэ сошоhондоо улаан болошоhон Ринчин-Доржо ганиржа байба.

− «3aй» гээ бэшэ hэн гүт?

Баабай бараг, аахирhаар бодобо, унажа ябахыень хараhан Ринчин-Доржо гүйжэ ошоод, бэеэ табижа үрдеэ юм ха, тиигэжэ хоюулан ошожо унаад, тэрэ ганиржа байбад.

Шэнэ hүри үндэр, ехэл гэнэтэй, иимэрхүү ушарнууд хаа-яа болоhон байдаг.

Нэгэ зун Ута-Жалгада Цыренжаб бригадир, минии баабай, Даниил Данзанов Шарлуу эгэшэтэеэ, Ринчин-Доржо Гармаев, Бадмажаб Чимитов Шарлуу hамганаараа, үшөөшье хэд hэм, сугларhан байбад. Даниил Галсанович наhатай Бальжад эжыгээ абажа гараhан байгаа.

Баабаймни Хабхаан-Боро гэжэ хүл хүнгэтэй, ульгам морёор үбhэ тармадаг, тэрэнээ гамнаха, нарилха, ондоо хүндэ балай унуулхашьегүй, хайрладаг байhан юм. Хабхаан-Боро олон жэл Ута-Жалгада ябаа, энээхэн морин тухай үшөө хөөрэхэбди.

Нэгэ үдэшэ, үшөө наратай байхада, Шарлуу эзы отогhоо модо арай болохогүй холо, зүүн оломойнгоо тээ дээрэшэг, сээл соо, уhанда орожо байба юм ха. Саб сагаан, бэетэйшэгхэн хүнэй сээл соо байхые хараhан Цыренжаб:

− Шэмэд Улзеевич, тэрэ Хабхаан-Боротной шүдэртэеэ сээл соо орошоод байна, − гэбэ.

− Ай, халагни, хайран моримни, шүдэртэй,.. томо шулуунда хальтиржа, торожо сээл руу унахань, үхэхэнь ха юм, ошыт, абыт! − гэжэ ябажа гэмшэбэ, тухашарба.

Зоной энеэлдэхэдэ, ухаа орожо:

− Үгы, мүнөөхэнэ табяа hэмнэйб, хэдыдээ тэрэ ошожо үрдихэ юм. Теэд, тэрэ сээл соош юун гээшэб! − гэhээр хараашалаад, отогhоонь хойшолон hагад ногоо зулгаажа байhан мориёо хаража, эдээнэйнгээ гасаалhые ойлгобо.

Нэгэтэ (оройшог, гуранай гүйhэн хаhада гээшэ hэн ха) Цыренжаб хазаарнуудаа абажа, моридоо, хүлынь амаруулхаа, бэдэржэ асарха гэжэ гараба. Жэжэхэн бороо шэдэрнэ. Ута-Жалгын бyycahaa хойшоо, займаг барид гээд, голой шугы харан hагад ябаhаар, Дарханай урда, голой эрьедэ ypгahaн бүлэг шэнэhэд соо оробо.

Яаралшьегүй, аяарханаараа хараашалан, шагнаархан ябатараа, мэнэл hаяхана, үдэшэ юм гү, мүргүүлжэ үхэhэн гуран дээрэ сэб сэхэ гарашаба.

Байгаалиин жама ёhоор ажамидаралай үргэлжэлэл сахижа тэмсэлдэ бодоод, ами наhаяа алдаhан гүpөөhэнтэн аймагай эрэ нэгэн иигэжэ хосорбо ха юм даа. Амитан бүхэниие олзолжо ажа болодог хүн түрэлтэн бэлэн хэбтэhэн ан олоходоо яахаб, абахал болоно ха юм.

Хии бараанай үедэ, үшөө тиихэдээ hүниин hэрюундэ хэбтэhэн гуран яагаад ошохонь hэм, ёhoopoo, олзоёо абажа, дүрбэн хүлнүүдыень холбожо уяад, мүрэ дээрээ үргэлжэ, отог тээшээ эрьебэ.

Цыренжаб (Александр) Цыденович Цыренов бэеэр томо, шамбай, ажалда бэрхэ, хүхюу хөөрүү, үнэншье, худалшье хэлэhыень ойлгохогүйш − үргэлжэ шог наада гаргажа, аргатайл haa, хүниие гасаалжа ябадаг хүн байhан юм.

Буушьегүй, хазаарнуудые үргэлжэ гараhан аад, ан үргэлөөд орожо ерэхэдэнь, отогоорхидынь гайхалсажа угтабад.

− Һээ-ээ! Энэ xaaнahaa, юугээ абаад ерэшэбэш? − гэхэдэнь, Цыренжаб:

− Моридоо бэдэрhээр Дарханай урда бүлэг шэнэhэдтэ дүтэлжэ ябахадамни, тэндэ, шэнэhэд соо хэбэртэй, нэшэгэрхэй-тэжэгэрхэй боложо байба. Юун гээшэнь юм гэжэ гайхаад, гэтэжэ харан гэhэйм, хоёр гуран мүргэлдэhөөр эбэрнүүдээ гасаад, hалажа шадахаяа болишоhон, туласалдажа байбад. Зайл бэзэ, шэнэhэнэй нэгэ бүдүүншэг гэшүүhэ баряад лэ, hэмээхэнээр дүтэлөөд, нэгэнэйнь нюрга тaha сохёод унагаажархёоб.

− Нүгөөдэнь яагааб?

− Нүгөөдынь бүгсэ руу гэшүүhээрээ хадхажархиhамни нэгэ собхороод, гүйжэ арилшоо. Тэндэ шагнажа hyyhaн Бальжад xүгшөөгэй:

− Майхай, хүүгэмни, юундэ бүгсэ руунь хадхаабши даа. Сохёод лэ унагаажархихаяа яагаабши,.. − гэхэдэнь, үбhэшэд дарья табижа энеэлдэшэбэд...

Баабай залуудаа ехэ барилдааша, хүдэр шамбай хүн ябаhан юм. Тэрэ тойронойнгоо ехэ бага найр наадануудта нэгэтэшье нюргаа шоройдоогүй, үльгэр-түүхэшэ, үреэл үгэдэ бэрхэ, дуулахадаа айхабтар гоё хоолойтой байhан. Заахан юумые ехэ болгожо, бүхы юумые хуул hайн тээшэнь хэлэхэ, хөөрүү хүн байгаа. Энээнииень Цыренжаб Цыренов шадамараар hамбаашалдаг байhан, нэгэл юумэ худалаар хэлээд ябашахадань, үбгэн тэрээнииень зондо хөөрөөд лэ, дэгэд хэлэhэн хүниинь боложо hаладаг байгаа. Эндэ жэшээ болгожо, нэгэ ушарал дурдамаар байна.

Хожомынь Цыренжаб Цыденович, совхозой отделениие эрхилэгшэ болоод ябахадаа, Баян-Голой Хүтэлдэ, баабайн үхэршэн байхада, ородог юм ха.

Гэртэ ондоо хүншье үгы, хоёр хөөрүү yшaphaн хойноо одоол хөөрөөн гээшэнь дэлгэрээл юм бэзэ, тиигэжэ байтараа Цыренжабынь сонходо ошожо, газаашаа хаража зогсоод:

− Зай, мүнөө, нөөхидүүлнай, одоол тэрээнээ ажаллажа байнад бэзэ даа, − гэбэ.

− Хэмнай юугээ ажаллажа байгаа юм бэ? − гэжэ үбгэнэй асуухада:

− Үгсэжэ, Бэлшэр хүрөөд ябанаб. Үглөөгүүр, наашаа ерэжэ ябахадаа, Таанагайн булагта Хандаантанаар уулзабаб. Хандаан үбгэн шаргаар үбhэ абаашахаяа Таанагайн hүридэ ерээд, тэрээн соогоо хүлдэжэ үхэшэhэн баабгай олоод, шаргадаа ашаад, гэртээ абаашаба hэн. Мүнөөл тэрээнээ гэдхээжэ, үбшэжэ байhан байха даа, − гэбэ.

Тиигээдшье, адуу малаа, ажал албангаа хөөрэлдэhөөр Цыренжабынь мордожо ошоол юм бэзэ, дуулаагүй юумэеэ дуулаhан баабай тэрэл үдэртөө уулзаhан лэ хүндөө энэ hониноо хөөрэжэ, ээлжээтэ нэгэ «худалаараа» нютаг зоноо хүхеэhэн юм.

Дээрэ дурсагдаhан зондоо эрьежэ, хошоод үгөөр тайлбари үгэхэ дуран хүрэгдэнэ.

Мүнөө саг хубилжа, залуушуулай хүмүүжэл эли тодо hулараа. Үхибүүн наhандаа hургуулиин гарта ороод лэ, өөрын ухаатай haa хүн боложо, үгышье haa үгы − тиимэл саг болоо ха юм даа, Хүн зомнайшье яашоо юм даа, гудамжада ябаhан хүнэй үхибүүдтэ ухаа заахаhаа болохо гэртээшье байhан хүүгэдтээ хүшэ хүрэхеэ болинхойл даа.

Гудамжа гээшэ ехэ! Өөрын заршам, хуулитай. Урданшье, мүнөөшье. Мүнөө тэндэ hайн юумэдэ hурахань хомор. Урдань тиимэ бэшэ байгаа. Халтал буруу ябадал хэбэлшни хэншье haa, мэдээл haa, яагаадшье зэмэлхэ, ухаа, hургаал зааха эрхэтэй байгаа. Хээрэ, ажал албанда аха зоноор гарахадаа ямар ехэ дүршэл заабари абадаг гээшэ hэмбибди.

Бадмажаб Баирович Чимитов бүхы нahaapaa түмэртэйл носолдожо ябаhан хүн hэн. Тэрэ үедэ үбhэндэ морин хажуураар үбhэ сабшадаг байгаа. Хожомынь нютагайнгаа хүүдинсэдэ дархан болоhон, түмэр улайлгаад юушье hаань хэжэрхихэ, гагнаха, илангаяа үбhэ хуряалгын үедэ морин хажуурнууд болон тармуурнуудые тааруулха заhабарилхадаа бэрхэ hэн. Бадмажаб Баирович мантай суг бодхуултаhан Даримын аба. Дарима Москва хотодо Лихачевой нэрэмжэтэ заводто хэдэн арбаад жэл ажаллажа, гэртэй бараатай болонхой ажаhуудаг.

Цыбикжаб Намсараева бүхы нahaapaa колхозой мал ажалhаа эхилээд, бусад хатуу-хүтүүдэ hайса ябаhан хүн байха. Хүбүүдынь – дүрбэн «аяншадаймнай» хоёрынь − Бадма-Ошор нютагаймнай оройдоо хэдыхэн компьютер шэнги толгойтойшуулай нэгэн, хүдөө ажахын институт дүүргээд, ветеринар мэргэжэлтэй, нютагтаашье хүдэлөө, Борьёогой племзаводто (Белоозёрск) ажалтай гэр бүлөөрөө ажаhуудаг байhанаа, хара эртүүр хада гэртээ хариhан юм. Дүү Володинь ой модоной ажахыда ажалтай, Захааминайнгаа Хужар тосхондо ехэл hайн түбхинэнхэй hуутараа, баhал залуугаар мордонхой. Эдэ хоёрhоо дүү басагад – Таня, Гэрэлма гээд бии, айлайхи болонхойнууд, үнэр баян ажаhуунад.

Һагба Будаевич Аюшеев − Санага тоонтотой. Сагаан-Мориной хүрьгэн, хэдэн жэлдэ нютагай эхин hургуулида багшалаад, удаань наhанайнгаа амаралтада гаратараа Мэлын 8 жэлэй hургуулида математика зааhан хүн бэлэй.

Ханда Юмжаповна нүхэрынь эхин классай багша hэн.

Агууехэ дайнай ветеран (дайнай үедэ сэрэгэй летчик ябаhан) Һагба Будаевич минии хуби заяанда онсо hуури эзэлдэг хүн байгаа. Ушар юуб гэхэдэ эхин hургуулиин бэлэдхэлэй класста ороходоо энэл багшын гарта opohoн байгааб, тиигэжэ хоёр жэл заалгааб.

Удаань, Мэлын 8 жэлэй hургуулиин 5-дахи класста ошоходомни, математикын багша Һагба Будаевич классаймнай хүтэлбэрилэгшэ болобо. Энэл хүнэй, нютагтаа мэдээжэ, сууда гapahaн «мухар хурган» дороhоол найман класс дүүргэжэ, Санагын дунда hургуулида ошоо hэм. Хожомынь суг ажаллаха хубитай байшооб − Һагба Будаевич Мэлэ-Бортын сомоной Совеэдэй гүйсэдкомой, бинь − Сагаан-Мориной − түрүүлэгшэнэр болоод ябагдаhан юм.

Хүүгэдынь − манай үеын Виктор Лхагбаевич Санагын дунда hургуулиие 1967 ондо алтан медальтайгаар дүүргэжэ, Казань хотын авиационно институт дүүргэжэ ерэhээр мүнөө хүрэтэр Улаан-Удын авиационно заводто инженер-конструктор мэргэжэлтэй ажаллажа байгаа, hаянайл наhанайнгаа амаралтада гаранхай.

Дүүнэрынь − Гомбо − нютагтаа, Даша-Нима − (багша), милициин албанhаа амаралтада гаранхай, Улаан-Үдэдэ, Баданцу – баhал тоо бодолгын багша, Улаан-Удэдэ, Баярма − хүнэй эмшэн; наhанhаа нүгшэhэн hайн hанаатай, hайхан сэдьхэлтэй түрэлхидэйнгөө нэрыень нэрлүүлжэ ябадаг зон юм.

1962 ондо оройдоол 4 класс дүүргэhэн би бригадын тоодо тусгаар оруулагдажа, тэрэл Ута-Жалгадаа үбhэндэ гарабабди. Бригадир – Цыренжаб.

Үбhэндэ гapahaap удааншье болоогүй байтарнай Цыренжаб бригадирыемнай колхозой партийна эхин эмхиин секретарь болгожо hунгаад, тэрэмнай ноён боложо, сээнтэрээ ябашоо hэн.

Орондонь мүн лэ хүхюу, хөөрүү Ринчин-Доржо Гармаев бригадыемнай даажа абаба. Дууша юм hэн. Үглөөгүүр сабшалгандаа ошожо ябахадаа, үдэшэниинь бусалгандаа ото дуулажа ябаха, хүршэ Хужарай үбhэшэд (3-4 модо газарта) ажалдаа байбал, ажалаа зогсоогоод шагнадаг байhан байгаа…

                               Сагаанаа заншалые мэдэнгүйгөөр,

                               Саhандань зүдэрүүлэн алдалайб даа.

                               Сасуутанаа заншалые мэдэнгүйгөөр,

                               Санааень гомодуулан алдалайб даа.

                               Унаашаяа заншалые мэдэнгүйгөөр,

                               Уhандань зүдэрүүлэн алдалайб даа.

                               Ушарсанаа заншалые мэдэнгүйгөөр,

                               Ухааень гомодуулан алдалайб даа…

        Али нэгэ hайндэртэ нютагай бэлигтэйшүүл клуб соогоо концерт эмхидхэжэ, нютагайхидтаа харуулжа байдаг бэлэй. Ринчин-Доржо Гармаев, юун hэм даа, нэгэ хара хубсаhа үмдөөд, сагаан самсынгаа захые тэрээнэйнгээ заха дээгүүр гаргаад, тайзан дээрэ дуулажа байха:

                                      Сайгаа шанахал hэм, шанахаараа,

                                      Салхин хургысаад горигүйхэн.

                                      Самган абахал hэм, абахаараа,

                                      Санаам хургысаад, горигүйхэн…

          Айхабтар гоёмсуу хүн байhан юм. Caгhaa урид наhанhаа нүгшэhэн сагаан сэдьхэлтэй Ринчин-Доржо Гармаевичай олон тоото үри хүүгэдынь нютаг нугадаа түбхинэжэ, эсэгынгээ хирэгүй hайхан нэрые нэрлүүлжэ hуудаг юм.

Хүдөөгэй зон моритой хүниие холоhоо харабал морёорнь танидаг, хэн нэгэнэй ондоо мори унаад ябабал морииень таняад, «эзэниинь бэшэ, хэн гээшэб?» − гэhээр, дүтэлжэ ерэтэрнь таамаглаха.

Ута-Жалгын үбhэндэ Һообо-Жундыhаа үгсөөд Шойжол хүрэтэр, Сагаан-Морин голой хоёр эрьеэр 100 гектар газарта үбhэ сабшажа хуряадаг, энэнь лаб лэ 5-6 модо болохо еhотой. Тиихэдээ 2 газар нүүжэ үбhэеэ абадаг байгаабди. Эхилхэдээ Хуштын бишыхан хара гэр соо орожо, баруун ханаар үргэлжэ наар хабтагайгаар хээд, унтахаш. Отогтоо сайлаха үедөө гү, али бороо хурада hуухадаа урда сонхоороо наашалжа ябаhан хүниие Хужарhаа, Шойдоной хойто тохойhоо хараад, хүлеэхэш. Адуунай байрын урда түглэ гарахадань, морёорнь танихаш, тиигээд лэ тэрэ хүнэйнгөө газаа ерэжэ мориёо уяад, гэртэ ороторнь, үгы бииень хуу дурдажа урдихэш.

Цыренжаб Цыденович ноён болоhоор, байд гээд лэ, морёороо үбhэшэдөө эрьежэ ябадаг зантай юм hэн.

Баабай, урда түглэ гарахадань хараад:

− Зай, нөө Урбаймнай бүдүүн улаан ерэбэ даа, − гэхэ. Үгы haa, заримдаа, ара нэрээрнь:

− Ондороон Бузараевичнай ерэбэ, − гэхэ, үбhэшэд хүхилдэхэ, үбгэндэ:

− Цыренжаб ноёной ороходо, та тиигэжэ хэлэхэеэ зүрхэлхэгүйлта даа, айха байхат, − гэлдэжэ тухираад туршаха.

− Юунhээ айба гээшэбиб, хэлэнэл бэзэб даа, − гэлдэhээр байтарнь, тэрэнь газаа ерэжэ мориёо уяад, орожо ерэхэ. Оромсоорнь үбгэн үндэгэд гээд:

− Зай, Олигсаандар Сыденович, доогуурнай юун hоним даа? – гээд, үрдихэ гэhэндэл, асуугаад абаха.

Үбhэшэдэй гэнтэ ехээр энеэлдэшэхэдэ Цыренжаб Цыденович, өөрөө хүниие үргэлжэ гасаалжа ябадаг хүн хадаа, хуу ойлгоод, хүхюу хөөрөө дэлгэшэхэ.

Тиихэдэ маанарай, хүүгэдэй, одоол жаргал болодог, зоной үргэ шагнажа, халташье hаа, амарха гээшэ ехэл үнэтэй байдаг бэлэй. Тиигээдшье аха захатанай хөөрэлдөөн гээшэ эхинhээ hүүл хүрэтэрөө үргэлжэ нэгэ ехэ шог наадан бэшэ юм ааб даа, одоол hургаалай hайхан үгэнүүдые эндэл шагнажа ухаа нэмэхэш. Энэш хүн боложо ядаад ябаhан гүлмэр амитадта тон лэ хэрэгтэй байhан юм.

Манай нютагта баран бэе бэеэ ара нэрээрнь нэрлэхэ, бэе бэеэ гасаалха гээшэ ехэ дэлгэрэнхэй, хэншье сухалдлхагүй, урдаhаань нэгэ харюу олоод лэ байха. Юрэл хүхюу зон, мүнөөшье, залуушуулые шагнажа байхада, мүн лэ тиигэжэл хөөрэлдэжэ байдаг.

Мүнөө «…тэрэ Хабхаан-Боро тухайгаа үшөө хөөрэхэб», – гээшэдээ бусажа ерэе даа.

Манай бригадир Ринчин-Доржын абые, Гарма таабайе, нютаг соогоо Хабхаан-Гарма гэлсэдэг байгаа.

Колхозой эндэ-тэндэ заhаха, шэнэлхэ гэхэ мэтын hүхэ бариха ажалда яhалал ябажа гараhан, шаргын үргэ матаха, шарга бооходоо бэрхэ, ажалша үбгэн байhан юм.

Манай бригадир, юундэшьеб, мүн лэ абынгаа нэрэ зүүhэн, Хабхаан Ринчин-Доржо гэлсүүлдэг hэн. Халта гоёмсуу, сэбэр, сэмсэгэр хүн, тэрэ сайбар боро мори hургажа унахадаа, амыень дээрэ татаад, дүүлижэ ябахаар hypгahaн, нээрээшье гоёл морин hэн. Ябадалдаа хүниие зобоохогүй, дүүлижэл ябаха. Тиигэжэ тэрэ морин Хабхаан-боро гэжэ нэрлэгдэhэн, морин тармуур шэрэхэдээ тусгаар бэрхэ бэлэй. Баабай нahaapaa мал ажалда ябаhан, нэгэтэл тэрэ морин тэрээндэ тудаад, баабай тэрээнээ хэндэшье үгэнгүй малдаа унаад, зун болоходо үбhэндөө тэрэл моритоёо гapaaд лэ байдаг байгаа.

Хожомынь колхозой үбhэндэ ябадаг моридые, хойто үбhэн болотор, намартаа табиха гэhэн зарлиг гараад, зон моридоо хуу табидаг болобо. Баабай мориёо табижа үгэнгүй нилээд туласалдаад, ноёдой урдаhаа хаана хүрэхэбши, нэгэ намар табиба юм hэн ха. Хойто хабарынь, хаанаhаа үйлэ дайралдажа, тэрэл Хабхаан-Боромнай Ехэ-Мэлэдэ шабарта унажа үхэшөө бэлэй. Баабай, эзэл болошоhон мориёо хайрлажа, уйлаашье гээшэ hэн ха, хэдэн жэл соо дурдажал hуудаг hэн.

− Намдаа байбал яахашьегүй морииемни шил дайлажа табюулаа hэнши, − гэжэ Цыренжаб ноёноо хашарааhан байха.

Манай нютагта hургагдаhан шэнэ морид, ехэнхи ушарта эзэнэйнгээ нэрэ гү, али ара нэрыень зүүдэг юм. Үшөө бага байхадаа минии бухал шэрэдэг байhан номгон морин Һүнди-Хүрин гэжэ нэрэтэй бэлэй. Сагаан-Мориндо орой болотор бухалаа сараараа шэрэдэг байhан, Һүнди-Хүрин түрүүшын бухалша морин байhан шэнги hанаандамни байна. Бухалаа томоор хэхэ, урдаа байhан морин даахагүй, тиигээдшье морин алхасаараа угзаржа жүдхэхэ, бухал унагааха, сар аяарханаараа, яаралгүй, нэгэ жэгдээр жүдхэжэ ошодог, томо бухалнуудые даажа ядахагүй. Нютагтамнай үндэр томо бэетэй, шамбай шиираг, нюдаргаша гэжэ сууда гараhан, тэрэ мүртөө айхабтар томоотой Тубаан таабай гэжэ байhан юм. Тэрэ хүнэй ара нэрээр Һүнди гэжэ нэрлэгдэhэн, эзэндээ тон адли, яаралгүй, томоотой морин бэлэй…

Тиигээд лэ, Хабхаан-Борынгоо хосорходо, Ута-Жалгада үбhэ тармаха моригүй, нэгэ зуниие ото зобогдоо бэлэй. Сар хүллөөд, нэгэ хүн сараа унаха, үбгэн тармуур дээрээ hyyxa, зоболонтойгоор тармалгаа хэдэг hэмди. Сар халуунда зобохо, yнаhан хүнөө, тэрэнь ехэнхидээл үхибүүн ха юм, баhаха, шугы руу тармуураа шэрэhэн хэбээрээ гүйжэ орошохо, эрьехэдээ нозоо…

− Үтэлхэ наhандаа үхэрөөр үбhэ тармахые үзэжэ байнаб, − гэжэ ошоhон, ерэhэн ноёдой шэхэ хабирhаар, нэгэ моритойхон бологдобо ха. Тэрэнэйш үшөө нэрэнь шангаар дуулдадаг – Самбуев-Хэер! Баарhан, мүнөө hанахадам, тэрэ морин наhатай байhан юм hэн бэзэ, нэгэ үрдэhэ дабажа ябадаггүй бэлэй. Харахадашье хайратай, халта ябаад лэ амаруулхадань, урда хоёр хүлнүүдээ hольбоод, тархияа доошонь hанжуулаад, бэень шэшэржэ байха. Арайхан гэжэ хүзүүгээ нугалжа урдаhааш хараха, хоёр нюдэнhөөнь мэл-мэлхэн дуhалжа байдаг hэн…

Үбhэндөө гарамсаараа Хуштынгаа хара гэрхэн соо түбхинөөд, түрүүшын үедэ гap сабшалга ехээр хэдэг hэмди.

Хуштын буусада 2-3 янзын ногоон ургадаг hэн. Оройдоо хоолостой үндэр ногооной узуурта набтаршаг аад, тон үдхэнөөр, нэгэ хабтагай, hайхан ногоон ургаха. Тэрэнь нара үзэнгүй тэндээ илсайгаад, үжэн hагад, хоолостой үндэр ногоонойнгоо узуурые шиигтүүлээд, ехэнхи газарта тэрэнь бэеэ даангүй унашанхай, юрэл бусайдашанхай хабтайжа хэбтэдэг бэлэй. Тиимэ газарта мүр гаргажа сабшаха гээшэ хүшэр даа. 7-8 хажууршад сабшажа ороод лэ, нэгэ харахадаш барандаа хэдэн ондоо зүг руу хараад сабшажа ябаха – ногоонойнгоо унаhан тээшэ хараад, хажуураараа дэгээдэн hагад таhалхаhаа ондоо аргашье үгыл юм hэн даа. Гэбэшье hайн хурсадаhан хажуураа дарад гээд, абадаг лэ мүрөө абаад, шангашаг hэжэржэ гаргахадамни, хажуурни хара газараар хюhаад, тэбэри болохош ха гэхээр ногоон монсойгоод, тэрэ хиидэшэхэ. Хабатайл hэн даа, теэд урданай хуушан буусада элдэбын баханануудай узуурнууд, ургамал шулуун − хажууршни ошожо тэдээндэ тороол hаа, эшэнь хоёр болоод ябашадаг бэлэй. Баабайhаа, бэшэшье аха зонhоо ээлжээтэ «лекциеэ» шагнаад лэ, хажууршни баhа шэнээр эшэлэгдэхэ...

Буусаяа унагаагаад, Сагаан-Морин голоо зайжа сабшахаш. Юуб гэхэдэ, шииг болобол, үep эрье шадархи ногоо хабтайса эльбээд, тэрэнь ехэнхи ушарта хаягдадаг.

Байд гээд морин хажуураа ябуулжа захалдаг hэмди.

Нэгэ жэл Ута-Жалгын бригадада оройдоол хоёр ехэшүүлтэй үхибүүд суглараа бэлэйбди.

Ринчин-Доржо бригадир, Гармажаб Доржиев морин хажуураар сабшаха, hургуулиин наhанай Бадма-Цырен Жигжитов бидэ хоёр, маанарhаа халта дээгүүр классайхид Санжай Дугаров, Витя Данзанов − иигээд лэ 100 гектар талмайтай газар абажа гарагдаа бэлэй…

Морин хажуураа ябуулха сагнай ерэжэ, хоёр ехэшүүл тэрээнээ тойрожо тухашарнад. Морид дошхон, маанадта, холошог хараад байхаhаа бэшэ,  юу хэн даалгаба гээшэб.

Хоёр нүхэднай ехэл яаралгүй, моридоо сошоонгүй хүллэжэ байнад.

Морид хоюулан шүдэрлөөтэйнүүд.

− Энээнээ голдоо хүллөөд, шүдэрыень абахабди, энэш бараг номгон, ябажа байhан морин ха юм, − гэжэ Ринчин-Доржын хэлэхэдэ Гармажаб:

− Тиихэ, тиихэ, хоёр шүдэртэй морид яагаад ябаха юм. Энэ Хандаан-Борые першаадхада (пристяжка) углаад, үрөөлдөөд, ши хүтэлхэш, − гэбэ.

Эдээнэйнгээ моридhоонь айжа байhые бидэшье ойлгоод байнабди. Хоёрнай носолдоhоор, моридоо хүллэжэ дүүргэбэд хэбэртэй. Морид hэр-мэр, халтал юумын абяа гарахада Хандаан-Боро «атагад» гээд абана. Гармажаб hууридаа боожоёо баряад hууба, Ринчин-Доржо Хандаан-Борынгоо гурьбалыень үрөөлдэнь оруулаад, хазаарайнь ута жoлooе холошогhоо баряа, хараад байна, Гарма-Жабай уралаараа шомшоргоод боожоёо халта хүдэлгэмсөөр, үрөөлтэй Хандаан-Боро собхороод, урагшаа гүйхэ hанаатай жүдхэшэбэ. Ринчин-Доржо нэгэ шулуунhаа бүдэрөөд, газар тэбэреэд унашаба. Голдо байhан мориниинь дүүлижэ байhан бороео халта барид гээд, даншье hаа ехээр собхорхо, дэбхэрхэдэнь өөрөөшье үргөө юм бэзэ, мүн лэ урагшаа даб гэбэ. Хандаан-Бородо энэл хэрэгтэй байгаа, хоёр морид хажуураа шэрээд лэ зүүн тээшээ хиирэhэн мэтэ, гүйлдэшэбэд…

Хуштын бууса ургамал шулуу, адхаараа нютаг соогоо суутай бэлэй, холошье ошонгүй хажуурай шэрэм сахаригууд бута hүрөөд, нэгэ эрьехэдэнь дээрэнь hууhан Гармажаб дээшээ ниидээд буухадаа, hүүжээрээ шулуун дээрэ буушаhан, тэндээ ёоложо хэбтэшэбэ, Ринчин-Доржо унаhан газартаа, тархияа үргөөд, хойноhоонь хараад хэбтэнэ.

Маанадта энэнь, юундэшьеб, энеэдэтэйл байhан юм бэзэ, тэндэ энеэлдэжэ байhаар, бригадирай нюдэндэ торобо хабди...

Гүйлдэhэн хоёр моридшье шэрэм косилкаяа адха соогуур буталжа дүүргээд, тэрэнь газарта шаагдажа, валёгуудаа таhа жүдхөөд, ошожо унабад. Нэгэниинь үшөө үрөөлтэй, хоёр ехэшүүлнай, нэгэниинь дохолhоор, гүйлдэжэ ошожо, косилкаhаань hалгаагаад, нэгэ нэгээр хүтэлжэ гаргабад.

− Эдэ бузарнуудшни энеэлдэжэ байгаа. Хүнэй үхэхөө байхада хараад юундэ энеэлдээбта?! − гэжэ бригадир маанадтаа ганирба.

− Үгы, ши, юундэ арюун талада унаhан хүмши, жолоогоо богонёор барихаа яагаабши? − гэжэ Гармажабай асуухада, Ринчин-Доржонь:

− Хари, бүдэржэ унашоолби, унаагүй haa барихал байгааб, − гэбэ. Маанарай энеэлдэхэ газар эндэл байhан байгаа, арай эртүүр энеэлдээ зон байнабди, теэд мүнөөл энеэлдээ hаа дүүрээ гэжэ ойлгосотой.

Косилкада мори оруулха гээшэ ехэл гэнэтэй юм даа, hургамал hайн морин шэнэ мориёо баридаг, теэд тиимэ морин хомор байхаа hанаха. Олохон лэ тиимэ ушарнууд эндэ тэндэ болоhон байдаг, косилкаяа шэрээд гүйлдэhэн моридые оло удаа харагдаа даа, бүри урдандаа, Зэмхэдэ, аюулшье болоhон гэлсэдэг.

Иимэрхүү ушаралда хабаатай нэгэ ушар hанаандамни ябадаг. Хэдышье ондо гээшэ hэм, мартагдаад байна, наhаараа колхозой мал, адуунда ябаhан Хандаан абгай хүршэмни (Хандажап Цыренов) баhал косилкатай моридоо алдажа, унахадаа урагшаа унажа, шэрэм косилка дээгүүрнь гарашаhан юм. Эбэрээд, гэртээ хэбтэхэдэнь, би орон, гаран ябадаг байгааб, Нэгэтэ ороод hуухадамни, нютагаймнай фельдшер Валентина Чимитова үбшэнтэнөө эрьежэ ерэхэдээ, нэгэ сагаан шарайтай, энеэб гэhэн хөөрүү хүнээр суг ерэбэ. Тэрэ хүн намайе анхаржа, буряадаар хэлэхэдэмни hонирхожо, ехэл хөөрэлдөө hэн хабди гээд hанагшаб. Хожомыньшье танил бологдоо hэн даа. Тэрэ айлшамнай нютагаймнай хүрьгэн боложо ябаhан поэт Дондок Улзытуев байhан байгаа.

Тиигэжэ, үшөө «буруугайнгаа бэлшээридэ» байхадаа, ехэшүүлэй нэгэнтэй танилсаа бэлэйб.

Гармажаб Доржиев маанар мэтын багашуулда ехэ hайнаар хандаха, ходол шог гаргажа, маанараа хүхеэжэ ябаха, али нэгэ зэмэдэ унахадамнай үргэлжэ «адвокаднай» боложо байдаг бэлэй.

Ycөөн зон болоходоо, гар хажуураар ехэшье юумэ ялтахамнай тааруухан боложо, морин косилкаараа, урдандаа ото гар хажуураар сабшагдадаг газарнуудыемнай тойрожо, маанараа баярлуулха. Урдандаа морин хажуурта hуугаашад сабшалгаяа үргэлжэ хээд лэ, забhартань тэрээхэн түмэрөө тойроод, заhабарилаад-баряад, хажуураа хурсадаад, хуурай ажалда балай оролсодоггүй бэлэй. Гармажаб хаагуураа үрдидэг юм агша hэм, сабшахаяал сабшаад, тармалгын болоходо, маанараар бухалнуудые табилсаад, hүриеэ сомоод ябагша hэн. Агнаха. Ехэнхи ушарта олзотой ерэхэ, үргэлжэ шүлэтэеэл байдаг hэмди.

Сабшаhанай удаа хэдэн хоног соо газар хатаад, ногооной богонихон узуур coop мэтэ хатуу болошохо. Тэрээн дээгүүр хүл нюсэгөөр ябахын аргагүй. Тээ тэндэ гуталаа хатаагаад, тэрээндээ ошоходоо арай ёохон ябахыешни Гармажаб харажархёод:

− Ааляар, ааляар, хүлэйнгөө нюдые тэhэ гэшхэбэш, − гэхэ. Үгытэй айлай хүбүүн, өөрөө хүшэр сагта эрэ болоhон, нэгэтэшье бэеэ найжалжа үзөөгүй, тармалгада гарахадаа, самсагүй, хүл нюсэгөөр, шуран хурданаар ябаад, бухалнуудые табидаг бэлэй, хараад атаархахаш. Агнахаяашье ошоходоо хүл нюсэгөөр гарашадаг hэн.

− Юунэйхиие, мүнгэнэй зоболон, гүрэнэй гутал hалгаажа ябаха юм, эжы баабайн «оёжо» үгэhэн «гуталай» байhаар байтар, − гээд хүхидэг байгаа.

Августын 27-28-наар hургуулидаа ошохо болзор дүтэлжэ, отогhоонь hургуулиинхид буудаг бэлэйбди. Тэрэ болотор сабшалгаяа raphaa гаргаад, үбhэеэ дүүргээшьегүй haa, нэгэ-хоёр хашаанай тармалга үлээгөөд ошодог зон, тэрэ жэл үсөөдэжэ, Шойжолой гэрнүүдые тойроод, уhанай баруун тээ, Сержанай нугын хоёр хашаанай сабшалга унагаангүй ябагдаха баатай бологдоо hэн.

Тиихэдэ, отогтоо оройдоол хоёр хүнэй үлэшэхэдэ, малда байhан минии баабай, гэртээ байhан Гарма таабай хоёр ошожо, хамhалсажа дүүргэhэн юумэд ха.

− Ута-Жалгын «доходяга» бригада ошохомни, − гэжэ Гарма таабай гаралгандаа хэлээд, тэрэ гэhээр нютаг соогоо Ута-Жалгынхидые «доходяга» бригада гэлсэдэг болоhон юм.

Бригадымнай бүридэл байд гээд лэ хубилжа байдаг hэн. Нэгэ гарахадаа, бригадирнай Лубсан Цыренович Доржонов, косилкаар Трофим Дареевич Шагдуров, тиигээд мүн лэ hургуулиин наhанай (аха классуудта ороод ябгдаа) минии үетэн Бадма-Цырен Рампилов, дүүнэрынь − Бато-Очир, Света, Лубсан Доржоновой басагад, минии үеын Сэсэг, эгэшэнэрынь − Галя, Вера гээд лэ мүн шэнэ бригада болобобди. Мүн лэ баабай ябалсаа. Одоол хүхюу, хөөрүү шогууша зон суглараа hэн даа, хэдэн жэл энэ бүридэлөөрөө ябагдаа hэн. Урдань зундаа ехэ дулаан hэн, буусаяа hүрилөөд, бороо хурагүй үедэ газаа, хоёр hүриин хоорондо унтаринуудаа түхеэрээд, залуушуул барандаа тэндээ хоногшо бэлэйбди...

Халташье бороо үзэнгүй hүрилэгдэhэн үбhэнэй хангал, хаб-харанхы hүни, оройдошни одо мүшэд, тэрэ зүүгээр урдаhан Сагаан-Морин голой олон тоото борьёлгонhоо ниилэhэн нэгэ жэгдэхэн шарьяан, тэрээн соогуур Хуштын бишыхан, яаралтай горхоной дуу буляалдажа хабшуулдаhан шолшогоноон… Отог coohoo үбгэдэй ханяаха, гүбэр-шэбэр хөөрэлдөөн, таhалдан hагад, дуулдаха. Хаана холоhоо, аяар Хужарай үбhэшэдэй, нохойн хусаха дуулдана. Тээ тэндэ шүдэрлөөтэй эдеэлжэ ябаhан морид турьяна... Одоо үльгэр гээшэ энэл бэшэ гү?..

Ута-Жалгын сабшалан ябадал ехэтэй, үглөөгүүр нэгэ сартаа тэргэ хүллөөд, хэн нэгэмнэй моридтоо мордоод, зарим зомнай үдэрэйнгөө хоол тэргэдэ тээжэ hуугаад, үдэшэ болотор ерэхэгүйгөөр отогhоо гаража ошохош.

Үглөөнэй үрдэhэ шүүдэр хатаса сабшаад, голой эрьедэ түбхинэжэ сайлаад, уhанда орожо hайн амараад, тармалгадаа гарахаш. Нэгэ оросо бухалнуудаа табяад, үдэшын үрдэhэндэ hүриеэ сомохоёо хэдэн хүн илгараад, бэшэмнэй бухалнуудаа бүрэнхы болотор табиха, hайн лэ бүрыhэн хойно дуу-шуу табиhаар, тэрэл тэргэдээ hуужа, отогтоо ошохош, газаагаа ехээр гал түлеэд үдэшынгөө хоол бусалгажа, үбгэдэй үргэ шагнажа, галай дэргэдэ hуудаг бэлэйбди.

Лубсан Цыренович Доржонов маанартаа мээхэй, бидэнь ажалдаа бэрхэнүүд, ябаhан газартаа маанараа магтажа, олон зон соо хии морииемнай үргэжэ ябадаг үбгэн бэлэй. Нютагаймни тэрэ болон тиимэрхүүл үбгэдэй хүзүүн дээрэл тэрэ үеын колхоз аймаг айлдаа алдар нэрэеэ нэрлүүлжэ байдаг hэмнэй даа.

Лубсан Цыренович колхозой бүхы гүүртэнүүд дээрэхи барилгада ябалсаагүй юм гү? Хүниие шоглохо, гасаалхадаа Трофим Дареевич энэ хоёрнай тусгаар «эрдэмтэй» хоёр юм hэн. Модо отолхо, барилга хэхэ гэхэ мэтын, болон бусадшье ажалда яhала хоюулан хамта ябаhан байдаг. Тиихэдээ нэгэл аргаар нэгэнээ гасаалhан байха.

Тэдэ хоёрой хөөрэлдөөнhөө олон ушарнуудай нэгыень дурдахам. Хаанашье юм, нэгэ гүүртэдэ шэнэ барилга хэжэ байхадаа (тэндээ байраар байгаад) байд гээд, ээлжээгээр, сээнтэр хүнэhэ, хүшэдөө ошохо.

Лубсан үбгэн хаанаhаа нэгэ эхэнэр туфли олоhон юм, Трофим Дареевичэй үдэшэлэн түхеэрээд, гэр тээшээ ошолгондо, ашамаг соонь тэрэ туфлиеэ хэжэрхидэг юм ха. Гэртээ ороод, ашамаг соохи юумэеэ гаргахадаа, тэрэ туфлиеэ гаргаад, гэртээ юуншье гэжэ хөөрэhэн юм, тархидань үhөөгөө абаха тухайл бодол ороо бэд даа.

Тиигээд лэ, ээлжээндээ, Лубсан Цыреновичэй гэртээ ошоходо, загнуу соогоо угаадаhа хүргөөд, мүн лэ ашамаг соонь хэжэ үгөөд табиба ха.

Санжад эзы ашамаг соохи юу-хээень гаргажа байтараа тэрэ хүрэhэн угаадаhа гаргаад:

− Энэш юун юм? − гэжэ асууба. Юунэй болоhые ябууд ойлгоhон Лубсан үбгэн, гэнэдэhэнээ мэдүүлэнгүй:

− Аа, тэрэ эдеэнэй үлэгдэл нохойдоо хүргэжэ асараа hэм даа, − гэhэн юм ха.

Ганса тэдэ хоёройнгоо хөөрэлдэхэдэ, эльгэеэ эгшэтэрээ энеэлдэжэ сададаг бэлэйбди.

Һообо-Жундыhаа дээшэ Ута-Жалгын бууса хүрэтэр сабшалга, тармалгаяа абаад, Ута-Жалгынгаа үбэлжөөндэ нүүжэ ошодог hэмди.

Нэгэтэ нүүжэ ошоод, үглөөдэрынь Хуштынгаа гэр соохи хабтагайнуудые cap тэргээр тээжэ ерэхыемни намда даалгабад. Галя мориндо мордожо, сээнтэр ошохо, хүнэhэ-хүшэеэ суглуулаад, үдэшэлэн бусахаар намтай гаралсаба. Хушта хүрөөд, доошолhон харгыдаа орожо, ябаал бэлэй, би гэрэй үүдэндэ тэргэеэ залаад, хабтагайнуудаа зөөжэ, тээжэ эхилбэб. Наран шаража эхилээд, hоно батаганаан сарайм хажуугаар хүүенэ.

Тииhээр байтараа дороhоо ерэhэн харгы руу, юундэшьеб, харан гэhэйм, нэгэ моритой хүн урда түглэ гараад, мориной бии шадалаар оодоргожо ябаба.

«Нэгэл шухала юумэн болоо байна, ямар яаралтай хэн гээшэнь бэ? − гэжэ бодоhоор хүлеэжэ байтараа,.. мориёо танижархибаб.

Нөөхи сээнтэр ошоhон Галимни, иигэжэ, мориной тухаар ерэжэ ябаба…

Толгойдомни яажа зүб шиидхэбэри сахилгаан түргэн ороhон юм hэм, юунэй болоhые ойлгон сасуу, гүйдэлөөрөө ошоод, далай хашаагай үүдэ хаажа үрдибэб. Мориншье гүйдэлөөрөө ерэжэ, үүдэндэ тулаад зогсошобо, би жолооhоонь барижа абабаб. Эмээлэйнь хойто улам тайлдашанхай, буруу таладаа hанжана. hаял мэдээ ороhон Галя:

− Айхашье гэжэ айбаб. Ябажа ябатараа моримни, юунhээб даа, сошоhон шэнги болоод, өөрөөшье ойлгоогүй байтарни, hөөргөө эрьеэд гүйшөө.

Ямарханшье морин дээрээ hууhан хүнэйнгөө шадал ойлгодог, баhахаа hанаха. Галя морёор ходо ябажа байгаагүй, тэрээхэн мориндоо тамираа таалгаа, тиигээдшье hонорхожо, залхууржа ябаhан морин уламайнгаа гэнтэ табигдашахада сошоод, Галияа баhажа, эрьеэд лэ гүйшөө ха юм.

Эндээ байрлаhан морин, халуунда дал соогоо тиирэдэгээ hайн hанажа, тэрэ сэб сэхэ дал руу гүйжэ ерээ ха юм.

Далайнь үүдэн арайхан лэ мориной багтаха набтар, хашаагай үүдэндэ зогсоогүй hаа, дал руугаа сэхэ гүйжэ орохо байгаа. Галинь яаха байгааб гэжэ hанахадаа жэхыдэhэм хүрэдэг.

Хоюулан тэндээ уламыень заhажа, шэнээр, hайса татаад, тэрэм дахин мордобо.

− Энээнээ зандараад, шиидэмгэйгээр hуугаад ябыш, дуран соонь бү оро, − гэжэ ухаа зааба хэбэртэйб, Галимнай яhала бараг ябаад ерээ hэн даа.

Галя ветеринар мэргэжэлтэй, совхозойнгоо үшөө «амидыда» ветаптека даажа байгаа, Мэлэ нютагта хадамда гаража түбхинөөд, ажаhуудаг юм. Вера дүүнь фельдшер, Баян-Голой эмнэлгын байшанда ажаллана, Сэсэг Закаменск хотодо ажаhуудаг байгаа, баhал эртүүр наhа бараа бэлэй.

Нэгэ үе манаар суг үбhэндэ Будажаб Жимбеев, Галина Будаева, Ханда Шагдурова, Очирма Цыденова, Цырен-Дабаа Жимбеев гээд урда хойно ябаhан байгаа. Галина Будаева олон үгэ үгы, энеэд гээд лэ, ажалдаа бэрхэ, Ханда Шагдурова сухарихагүй ажалша, эрэшүүлэй шогто тон тааруулжа харюусаад лэ ябадагууд бэлэй.

Цырен-Дабаа Жимбеев Очирма Цыденова хоёрнай (минии үеын хоёр) ябан ошон гэрлэжэ, Сагааи-Мориндоо дүтэшэг, Марса гэжэ газарта фермерскэ ажахы эрхилжэ ан-бун ажаhууhаар байтараа, хара багаhаа суг эрэ болоhон Цырен-Дабаамни, харатайгаар үбшэндэ нэрбэгдэжэ, гээгдэhэн юм…

Будажаб Жимбеев дошхон үреэ моритой, хурын ороходо, тэрээнээ хүтэлжэ, шабар соо абаашажа мордоод, хайшаашье юм, гүйлгэжэ ябашадаг байгаа. Тэрэнь мордоходо собхороод, байжа үгэдэггүй юм hэн, шабар соо собхорхонь хүндэ ха юм даа. Будажаб үбгэн мүнөө (минии хуряахай болоhон) мүн лэ нютагтаа амар амгалан ажаhуудаг, Цырен-Дабаа Жимбеевэй нагасань. Нэгэтэ, Будажаб нагасань хайшааб даа ошоhон, бидэ Малаасгайн хашаанда гар сабшалга хэбэбди. Тэрэмнай яhала шулуутай, алха, дүшэ үргэлжэ абажа ябахаш, хажууршни мэнэл дабталганда орожо байха,

Хажуурыемнай hайса дабтаад үгэдэг хүнүүдэй иишэ-тиишээ ошоод үгы байбал, өөhэдөө яда-шада тоншожо туршадаг болонхой ябаабди.

Цырен-Дабаагай хажуураа дабтажа хэбтэтэр, нагасынь алха, хахадынь хэмхэрээд, унашаба. Түмэрэйнь шанар тиимэ байhан юм бэзэ, гэбэшье hүүлдэнь hайн лэ нагасын «лекци» шагнаа hэн ха.

Колхозой түрүүшын жолоошодой нэгэн Санжай Найданов мүн лэ Ута-Жалгада ябадаг бэлэй. Маанартай наада эрхилжэ, маанадаа хүхеэхэ, хүхюу хүн юм hэн. Хажуур хурсадахадаа тусгаар бэрхэ hэн. Гар сабшалгадаа мүрэйнгөө эхиндэ хажуудань ошоод, хажуураа хурсадуулхаяа хойно-хойноhоонь ээлжээндэ зогсодог hэмди. Энэ хэрэгтэ анхарал лэ хэрэгтэй, тэрэ hайн эрдэмыень бишье халажа абаа hэм, хожомоо хажууршад баран минии хойноhоо ээлжээлдэг болоод hэн.

Нэгэтэ Санжай ахатан нэгэ элеэгэй хүбүүе, уурхай сооhоонь унагаажа баряад, асарба. Сухалтай гээшэнь, дальбарааханшье hаа, хүндэ добтолжо байха, баабай сухалтай:

− Амитанай үриие юундэ зобоожо байнат, абаашажа табигты! − гэжэ захирба.

Маанарта hонин ха юм, отогhоонь тээ саана газарта гадаhа шаагаад, элеэгэйнгээ хүбүүнэй хүлhөө ооhорлоод, тэрэ гадаhандаа уябабди. Тэрэмнай хэдэн хоног тэндээ байгаа, эхэнь үндэр шэнэhэнэй оройдо hуугаад, үргэлжэ хаража байха. Хүнүүдэй саашалхада юм гү, hүни гү, жэрхи баряад, арhыень хуулаад, асаржа үгэдэг байhан юм. Алтан дэлхэйдэ амитан бүхэнэй үринь хайратай ха юм даа, баряанда байhан тэрээхэн дальбараа, эхынгээ тиигэжэ оролдоогүй hаа, туража үхэнэл бэд даа, теэд бидэ эгээл үхүүлжэ байхагүй hэн бэзэбди.

Тэрээхэн дальбараагай золоор Улаан-Удэhөө буряад театр зүжэг асаржа, бидэ бүхы отогоороо зүжэгтэ ошобобди. Баабай отогтоо үлөө hэн. Зүжэг хараад, үглөө үдэрынь ерэhэмнэй тэрэ дальбарааемнай табижархиhан байгаа.

Зүб лэ даа, алаха түсэб манда байгаагүй, Санжай ахатан:

− Яадаг юм ааб, халта адаглая, hүүлдэнь табихабди, − гэдэг байгаа.

Аха, дүүнэр Рампиловууд (олоншье жэл ябаабди) − минии үеын нүхэр Бадма-Цырен нютагтаа. Хужарта гэр бүлөөрөө фермер болоод ажаhуудаг.

Бато-Очир хэдэн олон жэл соо шүдэ аргалдаг врачаар амжалтатай hайиаар хүдэлнэ, мүнөө Улаан-Үдэ хотын нэгэдэхи поликлиникын шүдэнэй врач-хирург, Света дүүнь Михайловкада хадамда гаранхай, мүн лэ hайн hайхан түбхинэнхэй.

Баруун хадын хормой зайгаад урдаhан Сагаан-Морин голой зүүн эрьедэ, Дарханай hууриин баруун захын үзэсхэлэн hайхан тохойдо, нэгэ бишыхан хара гэрхэн тобойходожо hууна. Наранай баруулжа орохын тэндэ, харгыгаар үгсэжэ гү, али уруудажа ябаашад, баруун үндэр хадын hүүдэртэ хушагдаhан тэрээхэн тэбхэр гэрхэниие обёоржо хараншьегүй гарашахаар бэлэй.

Ута-Жалгын үбhэндэ ябадал ехэтэй, хоёрдохиёо Хуштын гэрhээ Ута-Жалгын буусада нүүгээд, үгсэжэ Шойжол хүрэхэ гээшэ даншье hаа холо hэн. Тиигэжэ тэрэ Дарханай нугада 3-дахи отогоо нэгэ зун тухеэрээ бэлэйбди. Оёоргүй тэбхэр хуушан гэр бууса дээрэhээ асаржа табяад, холтоhоор хушажа, зүүн хажуудань хабтагайнуудаар үйhэн хушалтатай далибша хээд, тэндээ бороо хурада хомууд, тоногоо хадагалха, өөhэдөө hуужа эдеэлхэ юрэл нэгэ кухнишуу юумэ зохёогоо hэмди.

Үертэ уhанай гарахагүй үндэршэг эрье дээрэ табигдаhан тэрэ отогтоо, үдэрөө дүүрэн үбhэнэй хүндэ ажалда ябажа эсээд, орожо хэбтэхэдэш түргэн урадхалтай Сагаан-Морин нэгэ үргэлжэ шарьяад, үлгыдэн дууруулдаг бэлэй...

Уянхан гараараа хүзүүдээд,

Ухааем ехээр хүлгүүлээш.

Урихан, hайхан зангаараа

Урма, сэдьхэлым баясуулааш...

Сагаан-Морин голой шарьяhан хүгжэм доро зэдэлhэн Бадма Балдаковой сууда гараhан романс нойрмог дундаа шагнаhаар лэ hэреэд, хэмнай иигэжэ дууладаг бэлэй гэжэ ойлгожо ядаhаар хэбтэтэрни, тэрэ хойто ханаар унтадаг Шагдар бригадир:

− Хүбаа, Фёдор, үнеэншни байна гү? – гэжэ нэгэ шангаар hүүхиржэрхибэ.

Унтаатай зон баран hэреэ юм бэшэ гү, эндэ тэндэ hаршаганаан, hуняагаан, зариманай иираглаан дуулдана.

Газаа үшөө харанхышаг. «Тас», «няс», хуурай шэнэhэн түлеэгээр түлигдэhэн галай хүхюутэйхэнээр носохонь дуулдана.

− Байна... Сай бусалаа, бодогты! − гэжэ газааhаа тэрэ үглөөнэй дежурна Фёдор Бальжанов ооглобо.

Энэмнай иигэжэ дууладаг хүн байhан юм ха юм. Фёдорой дуулажа ябахые шагнаhан хүн манай нютагта бии юм гү? Бил шагнаа hэм. Нэгэл дахин, тэрэл үглөө…

Гар сабшалга hайн хээд, ерэжэ амаржа, яаралгүй эдеэ хоолоо хэжэ эдеэд, хуурай ажалдаа гарахын тула, дежурлаhан хүн үглөөнэй 5 сагта бододог байhан юм.

Шагдар даргын шанга хоолойhоо hэреэшэд нэгэн хоёроор бодосогоожо, гаража захалбад. Шагдар Доржиевич газаа гаража халта зогсоод:

− Шэмэд абгай, мүнөөдэрнай шэнын гурбан гү даа? − гэжэ үшөө отогтоо hаял бодожо байhан баабайhаа hураба.

Тиихэдэнь баабай:

− Тьфу, шоорто! − гээд лэ, ондоо юушье хэлэбэгүй.

Бодоод гаража ябаhан Трофим Дареевич гэнтэ ехээр энеэгээд, юумэшье хэлэнгүй, нюур гараа угаахаяа голой эрье ябашаба. Отогтоо байhан Николай Дымбрыловэй ташаганаса эльгэ хатахань дуулдаба.

Энэ алдуу болобо гэжэ тухайлhан бригадирнай:

− Теэд,.. али,.. хэдын юм? − гээд, зоноо заа шарайшалад гээд, мүн лэ гол руу ябашаба.

Сэхынь хэлэхэдэ бидэшье, залуунууд хадаа, мэдэхэгүй байгаабди, гэбэшье хэншье haa, ондоо хүнэй нааданда ороходо дуратайгаар дэмжэлсэдэг ха юм даа...

Тэрэ гэhээр нютагтаа зон Шагдар Доржиевичhаа «Мүнөөдэр hapa хэдыб даа?» − гэжэ асуужа гасаалдаг болоhон байгаа.

Юунэй болоhон ушар байдалыень ойлгоhомнай, шэнэ бэшэ, хуушаржа байhан hapa үглөөгүүр харагдадаг байhан юм ха юм. Шэнэ hapa үдэшын тэнгэридэ.

Шагдар Доржиевичай үглөөнэй тэнгэридэ hарын шэнэ, хуушаниие мэдэхэгүй байhан хүлисэлтэй юм. Ушар юуб гэхэдэ, эдир залуудаа нютагhаань албанда мордоод, холын Сахалинда албаяа дүүргээд, үшөө хори гаран жэл соо тэндээ нютагжажа, ажалда хүдэлөөд, түрэл нютагаа, түрэhэн эхэ, газар дээрэхи ганса нагаса хоёртоо бусажа ерэhээр үнишье болоогүй ябаа.

Тиигэжэ Шагдар Хандуевай ударидалга доро хэдэн жэл соо Ута-Жалгадаа үбhэндэ ябагдаhан юм.

Эхэнь, нагасань, Шобхын Ханда хүгшэн Лубсан үбгэн хоёр, энэ хүбүүгээ сэрэгэй албанhаа үнишье хүлеэгээ, ерэхэдэнь сэдьхэл амаржа, hанаа тэниглэн хада гэртээ мордоhон хоёр даа.

Шагдар нютагтаа, юундэшье юм нагаса таабайнгаа нэрээр, Хандын Шагдар бэшэ, Шобхын Шагдар гүүлэдэг байhан, тиимэhээ «Шобхо» гэжэ ара нэрэтэй болонхой бэлэй.

Хуштын, Ута-Жалгын буусанууд, урданай мэтэ үжэжэ ургахань болинтоод, ногоонойнь эдеэгээ хүсэтэр хүлеэжэ, үбhэ сабшалгаяа нугаhаань эхилдэг болоод байгаабди. Тиигээдшье зунай дулаанда Дарханайнгаа отогто байгаад, намаржаха тээшэ пеэшэнтэй үбэлжөөнэйнгөө гэрнүүдтэ нүүжэ ошоходо аятай hэн.

Үбhэндэ гарамсаараа отогоо заhаха, hэльбэхэ ажал гараад лэ байдаг бэлэй.

Нэгэтэ Шагдар Доржиевич баруун арадаа гаража холтоhо хуулажа асарба.

− Хоёр инзаган хүл дороhоомни гүйлдэжэ бодоод, шүүд лэ унагаажархин алдаба, − гэхэдэнь, тэндэ hууhан Трофим Дареевичэй:

− Хадхаад абшахаяа яагаабши?! – гэхэдэ, байhан зон барандаа энеэлдэшэнэбди.

Шагдар ахатан юундэ миин байжа үгэхэнь hэм:

− Абяагүй hуу, тэрэ шантагар тушааш сохижо унагаажархихаб, − гэхэдэнь, одоол бидэ хүхилдөөл бэзэбди. Энэ хэлээшэнь нютагаймнай хүн бүхэндэ мэдээжэ юм даа...

Шагдар Доржиевич hаял ажал, албан, энэ тэрые ойлгожо байбашье, ажалда ехэ хүнгэн, амар хүн hэн. Эрхилhэн хэрэгынь бүтэсэтэй бэлэй. Үбhэеэ hүрилжэ дүүргээд, намар, колхозой комиссиин тушаажа абахада, үндэр болгожо, тиихэдэ намарай шиигтэ гутахагүйн тула бүхы hүринүүдээ шэнээр толгойлжо (нюруулжа) гарахаш, тойроод хашаануудыень шэнэлхыень шэнээр, барагуудыень заhабарилжа, хэхэ ажал ехэл гаража ерэдэг юм. Мүнөө hанахада 40 шахуу хашаануудта нэжээд, хошоод, зарим газарта гурбаадшье hүринүүд hуудаг hэн ха гээд hанагдана. Энэ тоологдоhон ажалаа Шагдар Доржиевичай ударидалга доро гол ажалтаяа нэгэ зэргэ дүүргэhэн байдаг бэлэйбди. Һөөpгөө эрьежэ нобшорхогүй, ямар амар hэм.

Николай Дымбрылов хажуурнуудые дабтаха, сабшахадаа багашагхан мүр абаад, түргэн сабшаха, сомолгодо hайн, Шагдар Доржиевич Трофим Дареевич хоёртой шог хаялсаад, маанарта тиимэ зоноор ябахада хүхюу hэн.

Вера Доржиевна сабшаха, бухалаа маанартай хэлсээд, hүри сомолгондо бухалаа оруулдаг бэлэй.

Шойжолой дээдэ захада, нэгэ шииг болоhон үдэр, сабшалга хэбэбди. Мал адуун үгы, сүлөө үедэ сайлахаяа ошоходоо, хажуурнуудаа эшээрнь газарта хадхаад орхигшо hэмди.

Энэ удаа мүн лэ хажуурнуудаа хадхажархёод, Дарханайнгаа отогто сайлахаяа ошобобди. Сайлаад, амараад, үдэшэ болотор нэгэ оросо сабшахаяа ерэбэбди.

− Энэ хажуураа яаhан доро шааhан хүнбиб, − гээд, баабайн тэрээнээ hугалжа ядажа байхадань, бидэ тус тустаа хажуурнуудаа абаха гэhэмнай, тэдэмнэй баран доошоо ото шаагдашанхай байба.

Зайшье, юунэй болоhон эли болобо. Манда дүтэ, Сагаан-Морин голой баруун эрьедэ Мүнхын хашаанда, Харгантын үбhэшэд мүн лэ гар сабшалга хэжэ байгаа бэлэй, мүнөө үгы, сайлахаяа ошоhон хэбэртэй. Тиихэдэ тэндэ Василий Долгоров, Цыбик-Доржо Доржонов, Бата Жамсуев гээд, үшөөшье хэд hэм, ябадаг байгаа. Олон жэл манаар ябаhан Гармажаб Доржиевнай тэрэ жэл тэндэ морин хажуураар сабшадаг hэн.

Бидэшье сабшалгадаа оробобди. Сабшаhаар байтарнай харгантынхид ерэбэд, шууяатай, хүхюунүүд, мүн лэ сабшажа оробод.

Бато-Очир Рампилов, Федор Бальжанов, Намсарай Жимбеев бидэ дүрбэн харгантынхидhаа үhөөгөө абаха түсэб зохёонхойбди, хоёр отог хоорондоо тон дүтэ, нэгэ голой хоёр эрьедэ, сабшанабди.

Тэдэмнай халта оройшог ерэhэн зон харихаяа яаранагүй. Хамаагүй, бидэшье тэдэнэй ябатар сабшабабди.

Тииhээр ажалаа дүүргэжэ, маанартаа элдэб «hайнуудые» хүсөөд, отог тээшээ ошобод. Үргэлжэ хоорондоо хөөрэлдэжэ, бэе бэеэ гасаалжа байдаг hэмди, суг hуужа амарха, тамхилхащ. Василий Долгоров үхибүүдтэ мээхэй, хүхихэ, наадалха, ехэл hайн хүн бэлэй. Тэдэнэйнгээ саашалhан хойно бидэшье ажалаа зогсообобди. Арайл бүрыгөөдүйхэн. Манайхиншье галаа түлихэ, хоолоо бэлдэхэ гэлдэhээр отог тээшэ гэшхэлбэд, бидэ дүрбэн «нэгэ хэрэг байна», − гээд, тэндээ үлэбэбди. Манайхинай заа холодомсоор сэб сэхэ гол гараад, Мүнхын хашаанда ошобобди.

Һүри сомохо нугын түхэреэн хашаагай зосоо талада харгантынхидаймнай 7-8 хажуурнууд түшүүлэйтэй, дүүшхэнүүд дээрэнь үбhэхэнүүд табяатай (юундэб гэхэдэ, хурын оробол, нугын бypгaahaap хэhэн дүүшхэ уягдаhан hypaa тaha жиишэдэг юм).

Бидэшье харанхы болоогүйдэ «ажалдаа» оробобди. Бүхы хажуурнуудай дүүшхэнүүдые тайлаад, баранииень нэгэ хажуурайнь эшэдэ жэрытэр зэргэлүүлээд, дүүшхэ яажа уядаг бэ, тэрэ маягаарнь, бүхөөр уяжархибабди.

Тэрэ хажуурайнгаа эшэ үбhөөp хушаад, ехэл баяртайнууд отогтоо ошоо бэлэйбди.

Хойто үглөөниинь тэрэл сабшалгадаа ерэнхэй, сабшаhаар байтарнай харгантынхид шугы соогуур холоhоо энеэдэтэй, шууяатай дуулдаhаар ерэбэд. Бидэ hэр-мэр.

Тэдэнэр хашаагайнгаа хажууда ерэhээр үнишье болоогүй, юунэйб даа гэнтэ тэhэршэhэн мэтэ энеэдэн дуулдашаба. Хамагhаа ехээр Бата энеэнэ.

Бидэ халта зүүлжээ, холошог болоод сабшажа байгаабди.

Һүүлдэнь хүбүүд манда хэлэхэдээ: «Хажуурнуудаа танижа, тэрэ дүүшхэнүүдээ танижа ядажа, уялааень тайлажа, шэнээр доро дороо уяжа, юрэл хахад үрдэhэ тулаабди», − гээ hэн.

Отог бүхэндэ залуушуул олон, ехэл хүхюутэйнүүд үбhэнэй xaha дабажа гарагша бэлэйбди.

Бороо хурын оробол, бэе бэедээ айлшалалсахаш, хөөрэлдөө дэлгэхэш.

Маанарай «боожонууд» аха нүхэдэймнай найдамтай гарта, гансал наада, шог гаргахаhаа бэшэ журам hайтай байгдаа.

Хэдэн жэлэй туршада Трофим Дареевич Шагдуровтай үбhэндэ ябаха хубитай байhандаа баяртай ябагшаб. Ажабайдалай «университет» дүүргэхэдэмни энэ хүн дээрэ нэрлэгдэhэн бусадтай хамта минии «профессор» болоhон байха юм.

Минии бишыхан амжалтада баярлаха, ходол hонирхожо, асуужа байха, нahaap хоорондоо нилээдгүй зайтайшье haa, бэе бэендээ дадашоод, үеын зон шэнги хөөрэлдэшэхэш, ахашье hаань хамаагүй, өөрыеншье шоглоод абахаш, түрэхэ гарахын хүхюу, шогууша хүн, ойлгоод лэ байха. Олон үхибүүдые хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргөө (тэрэ тоодонь үшөө нам мэтэ хэды олон хүн байгаагүй юм). Мүнөө нютаг нугадаа хүндэтэй, ан -бунхан ажаhуудаг юм.

Ута-Жалгадаа hүүлшынгээ жэл ябаhанаа элихэн hанадагби.

Ленинградта hуража байхадаа, зунайнгаа амаралтада ерээд байгааб. Үбhэнэй xaha hаял эхилжэ байгаа.

Нэгэ үглөөгүүр гэртээ hуутарни, Красноярск хотодо hуража байгаад, мүн лэ амархаяа ерэhэн базамни − Даша Цыренов орожо ерэбэ. Амар мэндэеэ хэлсээд:

− Юу хэхэ түсэб табижа байнаш? Үбhэндэ гарая, − гэбэ.

− Хаана?

− Ута-Жалгада.

− Тэндэшни хэд ябадаг юм?

− Жалсан ахай, Бадма, Хандама.

− Үшөө?

− Үшөө хэн байха юм. Гурбуулаа.

− Пэй, яажа хубаарилагдаhан бригаданууд гээшэб. Бэшэ зониинь хуу яашаhан, хаанаа юм?

− Хари, тиимэл бригада суглараад байнал даа.

Бүхы нahaapaa хүршэ, минии орон гаран эрэ болоhон, адууша, малша, үри бэеэр үнэр баян Хандаан абгаймни үхибүүд гээшэ.

Хандажаб Лубсанданзанович мүн түбшэн налгайхан, Эхэ-герой Ханда Жамбаловна хоёрой ехэ хүбүүн Жалсан, удаадахинь Даша, тиигээд бусадынь доошоо наhанай, мүнөө тэрэ гурбаниинь Ута-Жалгада үбhэндэ гараад байбад. Жалсан намhаа нэгэ дүү, нэгэ класста hуража, наадажа эрэ болоhон зомди.

Улаан-Үдэ хотодо, уhан сэрэгэй aлбанhaa ерээд, хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэдэй hургуули дүүргээд, зоотехник мэргэжэлтэй болонхой. Баргажанай аймагай Хилгана нютаг тоонтотой Сэсэг Дамбиевна нүхэртэеэ, мүнөө гэр бүлөөрөө Шабартада фермер болонхой ажаhуудаг юм.

Дүүнь, Даша Хандажапович Цыренов, Красноярск хотодо дээдэ hургуули дүүргэжэ, ой модоной ажахын мэргэжэлтэн боложо ерээд, мүнөө Захааминай ойн ажахын директорээр хэдэн жэлэй туршада амжалтатай hайнаар ажаллажа, наhанайнгаа амаралтада гараад байна.

Тиигээд лэ Даша бидэ хоёр «нээрээл Ута-Жалгын доходяга бригада» гэлсэhээр ошожо буубабди.

Бригадамнай үсөөншье зон haa, ажалда бэрхэ, ябажал гараабди даа.

Морин хажууршье байхагүй. Гансал бинь, hүүлэй үедэ caapha дэрлээд hэлэн хатаржа hурашаhан, зүрхөөр халта hуларhан хэбэртэй байбаб. Тииhээршье «бураздаадаа» орогдоо юм бэзэ.

Һонин гэхэдэ, Ута-Жалгые хубаажа, хоёр бригада rapahaн байгаа. Хуштынхид Һообо-Жундыhаа дээшэ Ута-Жалга хүрэтэр, бидэнь дээшээ Шойжол хүрэтэр.

Хуштын отогhоо Бальжан Ширапов ерэжэ, морин хажуураар сабшагдадаг газарыемнай унагаажа үгэхэ, нүхэдэймни түрэлэй хүн, ажалда хүдэр, томоотой, үсөөхэн маанараа хайрлажа_; гарааршье сабшадаг газарыемнай унагаалсаад ошодог hэн.

Нэгэтэ үглөөгүүр Бадма Хандама хоёр моридоо бэдэржэ гараад, бидэ гурбаниинь буусадаа гар хажуураар сабшабабди. Бүхэли үрдэhэ сабшаад, гэртээ орожо, эдеэ, уhаяа хэжэ, хуурай ажалдаа гарахаар түхеэрнэбди. Моридтоо ошоhон хоёрнай үгы.

Хайшаа ябашабад, яашабад бэ?» − гэлдэhээр байтарнай Хандама орожо ерээд:

− Хойто тэбхэрhээ дээшэ нэгэ hүрэг гахайнууд ябана. Олон поршоонхотой. Гахайнууд маанарые мэдээгүй, Бадма тэндээ haxяaд hууна, би хэлэхэеэ ерэбэб, − гэхэдэнь, Жалсан Даша хоёр миниингээ абажа ябаhан буу баряад, гүйлдэжэ ябашабад.

Баабайн буу манайда ходо байhан, би иишэ тиишээ ходол абаад ябадаг, hуража барижа, зайhаар байтарни,  тэрэм гар дамжаад, үгы болошоо агша hэн.

− Эдэмнай гахайшье торгоод ерэхэдээ болохо, бидэ хоёр мүр үбhэеэ hэлие даа, − гээд, бинь Хандамаяа дахуулжа тармуураа баряад, буусынгаа урда захаархи бургааhадые зубшажа, сабшагдаhан мүрнүүд тээшэ ошобобди.

− Та хоёр моридоо бэдэрhэн зон гүт, али гахайнуудаа дахажа ябаhан зон гүт? − гэхэдэм, Хандама:

− Морид байгаа hэн. Эдэш мүнөө асарха байха, хазаарнууд Бадмада, − . гэбэ.

Тииhээр «ангуушаднайш» моридоо хүтэлөөд орожо ерэбэд.

Үбhэеэ hэлилсэхэеэ ерэхэдэнь: − Гахайтнай хаанаб? – гэхэдэмни:

− Бадмашни бэеэ мэдүүлhэн байгаа бэшэ аал даа, гүйлдэжэ арилhан байгаа,

− гэжэ Даша харюусаба.

Тэрэ гэhээр «Тэрэ адуулдаг гахайнуудаа ошожо, туужа абаад ерэ», − гэжэ Бадмаяа гасаалдаг болоо hэмди.

Үдэр ажалдаа гарахадашни наратай, халуун, нэжээд самсахануудаараа гараад, oтогhooнь холо хүдэлхэш. Намар тээшэ үдэшэниинь hэрюун болохо, харанхы болотор самсануудаараа хүлдэшоод, эхилhэн ажалаа дүүргэжэ, hүрилөө haa нюруулаад, хашааень заhаад ерэдэг бэлэйбди...

Тиигэжэ, тэрэ жэлэй үбhэнэй ажал бусадайл зэргэ ябажа, дүүргэжэл гараа hэмди.

Иигэжэ минии хүн боложо хүмүүжэхэ хэрэгтэ нангин хубитаяа оруулhан нютагайхидаа hайн hайхан hанажа ябадаг тула, заримыеншье haa, дурдажа гараха зорилго табяа hэм даа.

2. ХОНТОБОЙДО

Хада уулаар хүреэлэгдэhэн хангай тайга Захааминда хабтагай ехэ тала үгы гээд hанахаар. Үнэн дээрээ тиимэ бэшэ. Сэхир голой хоёр эрьеэр хабтайжа тэнииhэн Санагын тала − Улаан-Болдогhоо Болхойн адаг, Номто-Голhоо Хуурлигай дабаан хүрэтэр − гайхамаар ехэ тала байдаг.

Хэмжүүрээрээ ехэшье гү гэхээр үшөө нэгэ захагүй үргэн тала Санагын талаhаа зүүлжээ, 10-аад модо зайда, нэмжыдэг. Энэмнай Сагаан-Мориной харьяата газар – Хонтобой-Зэмхын тала гээшэ.

Номто-Голой дабаан дээрэхи урда, хойто жалгануудhаа эхиеэ абаад, аргамжа мэтэ нариихан горхон, Нууд гээшэ, зүүлжээ урдаhаар, замдаа Хүйтэн-Булагай шэл шэнги уhатай, урда хойто жалгануудай бусад горхонуудтай ниилэhээр, Зэмхын-Хушуундахи зоодой элбэгтэй Олон-Нуурта шудхажа ороод, тэндэhээ шэнэ хүсэ абажа гарахадаа, бүри үргэн гол боложо, зүүлэдэг. Нуудай зүүн эрьедэ минии нютаг Сагаан-Морин тосхон түбхинэhэн байдаг.

Баруугаар, Зэмхэ багаар, Нуудай баруун эрьеhээ урда займаг хүрэтэр, баруун зүүн тээшээ Олон-Hyyphaa Xyhaн-Толгой хүрэтэр нэмжыhэн хотогор ехэ талые Хонтобой гэжэ ойлгобо ёhотойбди.

Хотогор баян Хонтобоймнай

Хони, малаарааш баян даа...

Зунай зулгыда нэгэ дахин нюргаяа тэниилгэдэг малшад, Хонтобойнгоо Болдог тойрожо зуhаландаа түбхинөөд, тогоонойнгоо архи уухадаа, иигэжэ дуулалдадаг байhан юм.

Хони, малынь нээрээшье элбэг hэн. Болдогой урда хониной нэгэ отара, баруун тээнь нэгэ гүүртэ, зүүн тээнь хоёр-гурбан гүүртэ зуhадаг байгаа.

Тэрэ үеын колхозой нэгэ гүүртэдэ 110-120 толгойhоо үсөөн бэшэ мал тоологдохо, Нуудаймнай зүүн эрьедэ, тушаа хойномнай, үндэр гүбээ дээрэ, Урбаан гэдэг hууринда үшөө нэгэ гүүртэ.

Тиигээд байхадаа, эбэртэ малай 5 гүүртэдэ 550-600 толгой үхэр мал Хонтобойн хотогорто багтаад бэлшэжэ зуhадаг байhан болоно. Нэгэ отара хониной хэдышье толгой байhыень хаанаhаа hанахабиб даа.

Колхозоймнай бүхы баялиг иигээд лэ бэшэ, үшөө 6-7 гүүртэ мал бусад тээгүүр (Зүүн-Зээрэнхэй, Ехэ-Мэлэ, Нуур, Нарин-Хушуун, Уряанхай, Баруун-Адаг) зуhадаг байгаа.

Болдогой баруугаар займагhаа нааша хабсагайн хормой хүрэтэр хэдэн азарга адуун бэлшэдэг бэлэй.

Энэл даа хотогор hайхан Хонтобоймни. Юуб гэхэдэ би хүн боложо мэдээ opoxohoo хойшо 2-дохи класс дүүргэтэрээ зун бүхэниие Хонтобойдоол үнгэргэhэн хүм, гэнэн наhанайм эгээл түлэг алтан дэлхэйн альган шэнги хабтайhан Хонтобойдоо үнгэрhэн юм даа...

Үглөөгүүр hэрихэдэш үдхэн сагаан манан. Наран, хаанаб даа, тэндэ, Хуhан-Толгойhоо наагашагуур, байдаг газартаал бии хэбэртэй. Хэлтыд гэhэн бишыхан хара зуhаланайнгаа гэшхүүр дээрэ али олон абяа шагнаархан, нюдөөрөө нара бэдэржэ hууд гэхэш...

Гараа тэниилгэбэл альган харагдахаа болишоно гэхээр үдхэн манан, мүнөө бодоходом, зун бүрил байдаг гээшэ hэн ха...

Болдогой араар ехэшье бэшэ haa, үдхэнөөр ургаhан шэнэhэн ой coohoo, тэрэ, хойно, Урбаан тээhээ, халта зүүгээр – Бахын-Жалгаhаа хүхын дуунай хүгжэм зэдэлнэ...

Жаргалтайл хаhадамни борьбо дээрэмни бодхоhон, хотогор hайхан Хонтобоймни...

Болдогой-Габаhаа Нууд тээшээ яараhан Хонтобойн бишыхан горхоной эрьедэ нэгэ дороо 2-3 гүүртынхидэй заахан-заахан зуhалангууд. Баруун захын, үhээлжэ бариhан тэбхэр хара гэрхэн соо, юундэшье юм, хүн байдаггүй hэн.

Тэрэмнай Хонтобойн хүүгэдэй «штаб» бэлэй. Унтажа бодобол, тиишээ зүглэхэш, ошоходош хэн нэгэн ерэнхэй хүлеэжэ hууха, үгышье haa гансаараа ерэшөөд бусадаа хүлеэхэш. Тэрэ гэрэй үhэйн тээг бүхэндэ хэдэ-хэдээрээ хараасгайн гэрнүүд жэрыжэ, шуран, хурдан хараасгайнууд үhээгээр орон-гаран, туха забгүй үймэлдэжэ, ороходош шаг шууяан − баhал нэгэ ехэ «концерт» боложо байдаг бэлэй.

Хорогүйемнай галабта тааhан хараасгайнууд маанарые балай анхардагшьегүй hэн. Нэгэтэ хараасгайн уурхайhаа үндэгэхэнүүдые абаад ябаhаар баригдажа, «эдеэлhэн» байхабди. Тэрэ гэhээр хараасгайнуудаа дайлахаяа болижо, нааданайнгаа хоорондуур тэдэнээ харууhалдаг, аршалдаг болоо hэмди. Тэндэмнай тэдээнэймнай хоёр ехэ дайсаниинь бии бэлэй: харсага, тиихэдэ манай муура.

Һанахадамни харсагал саг үргэлжэ хараасгайнуудтамнай добтолжо байдагаар hанагдана.

Муура маанарта үлдүүлэ-үлдүүлhээр тиишэ харгылхаа болижо, хээгүүр зайдаг болоhон юм. Хонтобойн талаар дүүрэн бутануудай хоорондуур хуурайшалан, ногоон соо, булжамуурай уурхайнууд элбэг бэлэй. Тэрэмнай тиишээ агнадаг болоhон байха. Тугалнуудаа хаагаад байдаг үргэн ехэ тээльниг hургаагуудаар баригданхай бэлэй, муурын үргэлжэ тэрээн дээгүүр дамжан, хойноhоо ерэжэ ябахань харагдадаг hэи. Нэгэтэ эжы муурадаа зузаан бүдөөр дүрбэн гутал оёжо үмдэхүүлээд табиба. Тэрэнь энеэдэтэйгээр хүлнүүдээ hэжэрсэгээн, гуталнуудаа бэшүүрхэжэ, ябажа үгэбэгүй.

Тиигэжэ муурын гэр, сарайнууд өөдэ аhалдахыень болюулха зорилготой оёгдоhон гуталнууд огтолон хэрэггүй байшаба. Байгаалиин табисуур хаана ошохоб даа?

Үбhэнэй хаhын эхилхэдэ, зуhаланда байhан малшадай зариманиинь (ехэнхидээ эрэшүүл) үбhэндөө гарадаг байhан юм. Баабай үргэлжэ Ута-Жалгада үбhэндэ гараха, тиихэдэнь бишье тиишээ дахалсадаг hэм.

Зуhаландаа үлэhэшүүлынь, малаа харалсажа байгаад, үглөөниинь эртүүр бодожо үнеэдээ hаабал, мүн лэ үмсынгөө хэды малда абалсангаа, зуhаланда оромсоор тугалнуудай эдихэ үбhэ сабшаха даабаритай байгаа.

Тэрэ даабарияа Таабаhаа зүүлжээ поли зайгаад, Галдан дээгүүр, Бахын-Жалгада сабшажа дүүргэдэг байhан юм.

Унтажа садаад бодожо, юу бэлдээд орхидог hэм, тэрээхэнииень эдижэ абаад лэ, нара гаража халуун болоогүйдэ «штабтаа» сугларжа, «суглаагаа» үнгэргөөд, үдэр соо тугалнуудай ууха yha урда горхонhоонь хүнэгүүдээр зөөжэ, модон хорысонуудые дүүргэхэ даабарияа шамдажа дүүргэдэг ажалтай hэмди. Тэдээхэн хорысонуудые дүүргээл hаа саашадаа одоол юу хэхэ, хаана ошохо – манайл мэдэлэй бэлэй. Гэбэшье дан талаандаа бэшэ hэмди. Үбhэн ажалда ошодоггүй үндэр наhатай Жэмбын Сэбэг-Жаб тээбии, наадандаа дашуурбалнай, зонхилон hагад байдаг бэлэй. Тэрэ үеын Болдогой Зүүн зуhаланда Сэбэг-Жаб тээбиин Сэмжэд (Чимит. Юундэшьеб хоёр нэрэтэй юм hэн), Сэмжэд эзын дүү Буда-Жаб, тиихэдэ Ханда эзы (Ханда Жамбаловна) Буда-Жабай үеын гээшэ гү, али халта дүүмэр Даниил хүбүүнээрээ, манhаа халта дүү басаганаараа, тиигээд манайхин – иимэ айлнууд зуhажа байгаа.

Сэмжэд Жимбеевагай гурбан хүбүүд – миниил үеын Сэрэн-Дабаа, нэгэ заа доогуур Намсарай, hаял хүлдэ орожо ябаhан Солбон, Ханда эзын Долгор, би –

иигээд лэ хүүгэд гээшэбди.

Манай наадан элил бэд даа, үдэрэй халуунда урда горхон соогоо үнжэхэш.

Гэрнүүдэймнай урдуур хорёолоотой, хорёоhоо саашаа горхон хүрэтэр, малнууд гэшхэжэ тиирэhээр, үргэлжэ шабар болошонхой байха. Тэрээхэн шабараа оймоhоор, хүлнүүднай хаб хара hаари − булгайр гуталтайнууд мэтэ болошохо.

Һаариин хаха гантажа байха үеэр хүлдэшни тараг түрхеэд, гэр соо hуулгаха Оо-оо! Одоо ямараар хордодог hэм?!

Манайхин Бахын-Жалгада сабшалгатай бэлэй. Заримдаа эжыгээ дахаад, тэндэнь ошолсодог hэм. Байраhаань зүүн тээшээ ошожо, Нуудаа Эрьюулгын оломоор гаража, зүүн эрид гүбээень тээ хойхонуур, жалга соогуур үгсэжэ сабшалгадаа ошодог hэмди…

Нуудай зүүн эрье зайн hагад дардам заhамал харгы Xyhaн-Толгой тойроод зүүлэhэн байха. Юундэшьеб, энэ харгы хараха бүхэндөө зосоом хүлгөөд, энэ наhанайм эгээл түрүүшын ехын харгы, намайе хайшааб даа, холын холо руу уряалhан мэтэ, үргэлжэ hэгшэдэг бэлэйб…

Хожомынь, 1957 оной сентябриин нэгэндэ, (тэрэ hуралсалай жэлэй түрүүшын үдэр, хэшээлнүүдэй үшөө тараагүй байхада хүрэжэ ерэhэнээ hайн hанагшаб) Санага Сагаан-Морин хоёрые холбоhон энэл харгыгаараа абатаяа мориндо hундалдаад, Сагаан-Мориндоо hургуулида орохоёо ошожо, тосхон гээшые түрүүшынхиеэ хараад, яагаа олон томонууд гэрнүүд нэгэ дороо байдаг юм гэжэ одоол гайхахын ехээр гайхаа бэлэйб.

Манайхинай 1950 ондо намайе абаад, Сагаан-Морин соогуур алад гаража, Дабаанда малда байhан эгэшэ хуряахайндаа ошожо буухадань, тэрэ нэгэ дороо сугларhан гэрнүүдтэй тосхон гээшыень обёорхо ухаан жэлтэй намда хаанаhаа байба гээшэб. Тэрэ гэhээр лэ минии гүлмэр наhан үргэлжэ хүдөө hууринуудаар үнгэрhэн ха юм…

…Ойн захада үбhэндөө ерээд, түрүүн сабшагдажа хатаhан  мүр үбhэн дээрэ унтабал унтаад лэ, түйсэтэй тарагаар даруулжа, ёпоошхын хухархай (үнэhэн соо булажа болгоhон хабтагай түхэреэн хилээмэн) эдеэд лэ, тэрээн тойроноо шэнжэлжэ зайхаш.

Сабшалгын үедэ газарта, хүбхэн соо үүрлэhэн зүгын гэр урбуулагдажа гарашаха, эжы гэрыень хажуурайнгаа үзүүрээр үргэжэ холо болгоод, нюдаргымни арада балыень шахажа үгэхэдэнь, амтархажа эдидэг бэлэйб.

Тэрэ үндэрhөө Хонтобойгоо харахада гоё hэн даа. Болдогой саана харагдаашьегүй hаа, Зэмхын-Хушуунhаа нааша нэмжыhэн Хонтобойн ехэ хотогороор дүүрэн, хэн нэгэнэй зорюута тараан сасажархиhан мэтэ, адуу, мал, хонид бэлшэнэ. Хэншье юм, моритой хүн, Таха нуурай баруун оломоор Нуудые гараад, бэлшэжэ ябаhан мал соогуур, малшадай байранууд тээшэ ошожо харагдана…

Хэнэйшье, хайшаашье яаража байhые hанадаггүйб; тэниглэн лэ саг байгаа гээшэ ха.

Юумэн тиимэшье hаа элбэг гэхээр бэшэл байгаа. Хэн нэгэнэй агнажа гарабал, хүлеэжэ ядахаш, олзотой ерэбэлынь одоо нэгэ садахаш.

Даниил ахатан тиихэдэ үшөө сэрэгэй албанда ошоогүй ябаа, бага калибрай буу баряад, уhанай шубуудые хараха, ой соогуур ябуултаха.

Нэгэтэ үглөөнэй ябгалса хээд ерэжэ, буугаа гэртээ табижархёод, хайшаашье юм, гаража ошоhон байгаа. Һая бодоhон Сэрэн-Дабаагай орожо ерэхэдэ, hэреэд хэбтэhэн Долгор бодобо юм ха. Тэндэ табяатай буу обёорhон Сэрэн-Дабаа тэрэнииень абаад, шэншэлжэ hууна. Долгорой унтаhан ороо хуряажа, хүнжэлөө үргөөд байха үедэнь, гэнтэ буунь наяржа, буугай тобшо Долгорhоо hөөм хажуугаар, хүнжэлыень соо сохёод, саада ханадань «пяс» гэжэ орошобо... Бурханайл харалтаар гэнэ болоогүй юм даа. Даниил ахатан одоол «хүртэhэн» байха даа. Эжынь, Ханда эзы, хатуу хүн юм hэн. Ажалда бэрхэ, шиираг, үндэр бэетэй бэлэй. Залуудаа эмниг hургажа ябаhан, үреэ мори шэхэдээд, баряад байха шадалтай hэн, гээд хөөрэлдэгшэ. Урдаа байhан эрэшүүлэйшье мори шэхэдээд байха гээшэ хомор бэшэ аал даа.

Долгор Хандуевна ветврач мэргэжэлтэй болоод, нютагтаа ажаллаа, мүнөө Улаан-Үдэдэ хүүгэдынь, өөрөө Москвада hуудаг юм.

Манаараа наададаг Намсараймнай шахтёр, гэр бүлөөрөө Закаменск хотодо ажаhууна...

Нэгэтэ бишыхан Солбон хаанаhаашьеб нэгэ алха олоод, гэрэйнгээ богоhо унажа hуугаад, алхаараа тоншожо hуутараа, юугээшье юм тоншожорхёод, одоо хуугай, шашхаан болоо агша бэлэй...

Солбон Чимитович мүнөөшье болотор тэрэ алхаhаань hалаагүй, модоор айхабтар гоёор дарха хэдэг. Улаан-Үдэ хотодо тусхай эрдэмэй hургуули дүүргээд, нютагайнгаа дунда hургуулида хүүгэдтэ ура, дарханай хэшээлнүүдые үнгэргэдэг багша болонхой, эжынгээ буусада эзэн боложо түбхинөө.

Хирэ болоод лэ Сагаан-Моринhоо, hургуулиин хүн хадаа амаралтадаа, велосипедээр Мэлс ахай ерэхэ.

Яла-сала, гоёшье гээшэнь, минии тухай үндэр сахаригуудтай, баридаhамни, түлхеэдшье hаа, ябадаhамни яhалаар хүрэхэ, теэд «ошо, аба» гээгүйдэнь айдаhан хүрэхэ, тойроод лэ hалахагүйб, эльбээдшье үзэхэб.

Нэгэтэ шүрхэй агнажа ерэе гээд, намайе дахуулаад хойшоо, Таха нуур тээшэ ошобобди. Нуур багаар Нууд зайгаад ябаhаар байтараа нэгэ шүрхэй торгожо намда үгөөд:

− Ошо гэртээ, шанажа байгты. Би үшөө ябад гээд ерэхэб, − гэбэ.

Би гүйдэлөөрөө гэртээ ерэжэ, шүрхэйгөө эжыдээ үгэжэрхёод, hэмээхэн гаража, баруун хооhон гэр соо, ханада түшүүлээтэй велосипедтэ ошобоб. Аhалдажа, дээрэнь гаража hуужа абаад, ханада түшүүлээтэй түмэр морёор садатараа наадажа абаа агша hэм.

Будажаб абгай, Даниил ахатан, Мэлс ахай гурбан ээлжээгээр маанарые hуулгаад ябуулдаг болобо. Эрьюулгын оломдо баран ошожо, гурбан ехэшүүлнай уhанда орохо, эндэ, гарасын тээ дээхэнүүр, сээл, урасхал эрьеын зүүн тохой сохёод эрьелдэжэ мушхарха, бага байхадам аюултайгаар харагдагша бэлэй.

Маанарые дүтэ хүргэхэгүй, заримдаа үшөө дээгүүр, шабартай оломоор ошожо уhанда ороходоо маанарые захадань оруулха. Эндэ гүнзэгы, гэбэшье урасхалынь намдуу, бидэ эрье шадар, гурбан ехэшүүлнай гүнзэгыдэ. Амяараа ошохыемнай хоридог hэн. Маанарта урда горхомнайл одоо хүрөөд үлэhэн байхал даа.

Мэлс ахай Мэлын 7 жэлэй ШКМ-дэ hуража байхадаа, тэрэл үнгэрhэн хабарайнгаа амаралтада, Баян-Голдо hуудаг Сэдэн үбгэнэй (энэнь баhал Сагаан-Мориной үбгэн юм hэн) түлеэ тайралсаад, хүлhыень энэ велосипед абаhан байгаа, хожомынь намда тиигэжэ хөөрэгшэ hэн.

Минии хүмүүжэл болон саашанхи хуби заяандамни гол үүргэ дүүргэhэн хэдэн хүнүүд тушаа эндэ хэлээгүйдэ аргагүй бологдобо.

Урдандаа Санага тосхоной дээдэ хажуудахи Мүрэhөө Долгор Убугунова Сагаан-Мориндо, Шодоомын Шара-Хүбүүндэ хадамда ерэhэн юм ха. Санагадаа үлэhэн дүү Дулмань харанхы Галсан эжынгээ наhа барахада, Сагаан-Морин Долгор эгэшэдээ ерэшэhэн, байн нютагай Шэмэд Улзеевич Шабаевта хадамда гараhан болоно.

Эжы, Дулма Галсановна Убугунова, Санагаhаа ерэхэдээ, арайл бага байhан юм hэн гү, хэдышье ондо ерэhэнээ мэдэдэггүй hэн.

− Олон зон суглараад, эжыемни тэргэдэ тээгээд, тэрэ зүүн жалга өөдэ абаад ошоhыень лэ hанагшаб, − гэжэ хэлэдэг байгаа. Мүнөө мэдэхэдэмни, тэрэнь Сагнаагай жалга болодог. Нээрээшье, тэндэ, урданай зоной үхээриин газар байдаг юм. Үндэр үбэрэй хойто жалгын адагта, дорошог, тэбхэр дээрэнь Сагнаа гэжэ бөө хүн hуудаг байhан юм ха, тиигэжэ тэрэ жалга мүнөө Сагнаагай жалга гээд нэрлүүлдэг юм. Эжы хулгана жэлтэйгээ hанадаг байhан юм, тиигэжэ 1900 оной хүн гэжэ ойлгоо бэлэйб.

Эндэ баабай тухай хэдэн үгөөр хэлэхэдэ, Сагаан-Мориндо Түсхэй гэдэг хүн гурбан хүбүүдтэй байгаа – Шойдоб, Үлзээ (нютаг нэрэнь Ходорхой), Эрбэнээ гээд байhан. Үлзээн арбан нэгэн үхибүүдэй дунда эхир хоёр хүбүүд – Шабаа Дэлэг хоёр гараhан байгаа. Эхир хоёр хүбүүдтэй болоhон хүн Үлзээ хүбүүдтээ нэрэ гуйжа Санагын дасан ошоод, эрьехэ замдаа ламынгаа үгэhэн нэрэнүүдые мартажархёод, өөрөө хөөрүү, hанаамгай хүн, сэргэдээ буугаад мориёо уяжа байхадаа, тад ондоо хоёр нэрэ hанаба юм ха.

– Зай, хүбүүдтээ хэн гэжэ нэрэнүүдые гуйжа ерэбэт даа? – гэжэ гэртэ байhан зоной асуухада:

– Шабаа Дэлэг хоёр, – гээд нюдэеэшье сабашалангүй өөрhөөнь абажа хэлэжэрхёод,.. тиигэжэ эхир хоёрынь нэрэтэй болоhон юм байха. Тиихэдээ юунэйхиие аяар 50-ад модо Санага ошоhоншье юм ааб даа, ламынгаа айладхаhан нэрэнүүдые хожомынь hанаа, тэрэнь Сан-Дэлэг, Мүн-Дэлэг байгаа ха юм. Дэлэг залуудаа гээгдэhэн, Шабаа гурбан үхибүүдтэй болоhон, Сэбэг-Ханда Дулма хоёр басагадай хойноhоо Шэмэд гараhан, энэ минии баабай Шэмэд Улзеевич Шабаев гээшэ. Сагаан-Мориной сомон зүблэлэй түрүүлэгшээр олон удаан жэлнүүдтэ ажаллаhан Доржо Балданович Жалсанов минии багада намhаа:

– Ши хэн гээшэниимши, Сандалигынь гү, али Мүндэлигынь гү? – гэжэ асууха, бинь юун тухай хэлэгдэнэ юм гэжэ оройдоошье ойлгодоггүй байгааб.

Баабайн эгэшэ Сэбэг-Ханда Санагада, олон хүүгэдтэй Бандан Жалсановта хадамда гаража, тэдэ хүүгэдэйнь хойто эхэ боложо, тэдээнээ үргэжэ табина. Тэдэ хоёр хамтын Дамдин-Сэрэн гэжэ хүбүүтэй болоhон, тэрэнь Эсэгын дайнда хосорhон юм.

Хожомоо тэдэ олон үхибүүдынь – дайнай, ажалай ветеранууд Бадма Банданович, Эрдэни Банданович, ажалай ветеранууд Дари Бандановна, Ринчин Бандановна гэгшэд газарта дуhаангүй, альган дээрээ үргэжэ, хада гэртэнь мордуулhан юм. Үшөө гурбан басагад: Бата-Жаб Бандановна − Далайхада, Буда Бандановна Лайжад Бандановна хоёр Мэлэдэ хадамда гараhанууд, үнэр баян ажаhуудаг байгаа.

Ринчин Бандановна хүбүүтэй болоходоо Мэлс гэжэ нэрлэhэн байгаа. Хүбүүнэй нилээд томо болоод байхада, Сагаан-Моринhоо нэгэ үбгэн гэртэнь орон-гаран ябадаг, тэрээхэн хүбүүе энхэрдэг болоhон, тиигэжэ тэрэ хоёр эжэлшээд, Шара-Хүбүүн үбгэн тэрэ хүбүүгээ үргэжэ абана. Мэлс тиигэжэ минии эжын эгэшын хүбүүн боложо үргэгдэhэн хадаа ахамни болодог, хожомынь ухаашалжа ойлгоходоо, Санагаарнь абаха болобол, бинь нагасань болодог (эжынь дүү болоно гээшэ бэзэб), ехэл hониноор Сагаан-Мориндоо yшaphaн хоёр hэмди даа.

Мэлс ахай хожомшог, долоо тухайтай болоод ябахадаа Санагадаа, түрэhэн эжыдээ бусаhан байдаг. Энэнь Сагаан-Мориндо үргэжэ абаhан үгытэй айлайнь хүшэр байдалhаа болоhон байха юм.

Теэд хэдэн жэл байжа эжэл болошоhон хүбүүн гэртээ, эжыдээ байжа үгөөгүй, нэгэтэ үбгэнэй Санагаар ябаhан hypar дуулаад, хүн бүхэнhөө:

− Шобхо малгайтай таабайе хараа гүт? − гэжэ асуужа ябажа бэдэрээд, оложо, мориндонь hундалдаад, Сагаан-Мориндоо ябашаhан байдаг. Тиигэжэ ошонгоо ошоhон юм.

Ринчин Бандановна хоёрдохи хүбүүгээ мүн лэ Мэлс гэжэ нэрлэhэн. Тэрэнь манай Буряадай мэдээжэ поэт, Буряадай комсомолой шагналай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуев бэлэй. Мүнөө Санага соогоо суутай байhан Бандан хуряахайн аша, зээнэр, гушанар, мүн лэ таабайдаал адли hонор, ухаатай зон, Захаамин, Улаан-Үдэ, Хориин дайдаар, үшөө хаагууршье юм, үнэр баян ажаhуудаг.

Мяха шуhаараа түрэл бэшэшье hаа, иимэ hонин холбоон соогуур, тиимэ hонин зоноор хамаатан боложо, эрэ болохо хубитай байhандаа бишье омогорхожо ябадагби. Эжымни хатуу хүн байгаа, энэнь минии ахаяа аха, дүүгээ дүү гэжэ ойлгожо, бүхы юумэндэ дүйтэй эрэ болохо ушартам, бүхы хүмүүжэлдэм горитойхон нүлөөн болоhон байха.

Багадаа би одоол тэршээшүүлэйнь нэгэн ябаhан хүм, иигэжэ хатуухан гарта, ажалай амта хара багаhаа танижа, журам ойлгожо, сэгнэжэ, эрэ бологдоhон юм даа. Мэлс ахай ябаhан лэ газартаа намайе дахуулха, үзэг бэшэг зааха, тооложо hургаhан, hургуулида ороходоо уншажа, бэшэжэ hураад, тоонуудые нэмэжэ, хороожо hураад, үдэшэндөө зуу гаран толгой мал асаржа хорёодоо оруулхадань, үүдэн тушаа хашаан дээрэ гаража байгаад, нэгэшье толгой алдангүй тооложо, хүсэд гү, али дутуу гү, дутуу hаа ямарнуудынь үгыб гэжэ хэлэхэ шадалтай болонхой ороо агша бэлэйб. Хожом мэдэhэмни, тэрэм, дансаараа, Михаил Бадмаевич Доржиев байhан байгаа, нютагай бэрхэ хүбүүдэй нэгэн Михаил Бадмаевич тухай тодорхойшогоор хөөрэхэ газар олдохо байха.

Нэгэ жэл Хонтобойнгоо зуhаланда Шүлтэм абгайтанаар (Шүлтэм Тугутович Жапов) байгдаа бэлэй. Наадаха зомни олдоод лэ байха. Шүлтэм абгайн хүбүүн − минии үеын Аюша, манhаа аха Бата.

Ехэнхидээ Аюша бидэ хоёр лэ үлэдэг hэмди. Хонтобойн тала Нууд тээшээ болоходоо хара хүрьhэтэй, шабар элбэгтэй hэн.

Байд гээд лэ мал шабарта унаха, зарим ушарта эрьедэ эдеэлжэ байhан мал, гэнтэ эрьеын нурахада, тиишээ унаха ушар дайралдаха. Сар шаргада хүллөөд, ошожо тэрэ малаа шабар coohoo ходолжо, тээгээд асарха, заримдаа, малаа орой үгылбэл, нариихан ута модондо үйhэ уяжа аhаагаад бэдэрхэ. Харанхыда гэртээ үлэхэеэ айгаад, шабар, уhан соогуур дахалсахаш. Тэрэ үедэ маанадhаа, hаад лэ болохоhоо бэшэ, юун туhа байха hэм даа.

Юунэй трактор, машина, юрэдөө тэрэ Мэлс ахайн гайхалтай hайхан велосипедhээ ондоо техникэ гээшые би оройдоошье хараагүй байгааб.

Тиигээд байхадаа зон гээшэ хамтын баялигай түлөө хара мяхаа гамнангүй ябадаг байгаа, зайн гал гэжэ дуулаашьегүй, тэрэ хубааряар ерэдэг, жаалдамар, харшиин гээшэнь дууhашаха. Гансашье манайда бэшэ, нютаг бүхэндэл тиимэ байгаа бшуу даа. Хамаг амитанай хара хүлhөөрөө туйлажа үргэhэн гүрэн түрые эдиhэн зон мүнөө хэды үе соо жаргаха юм ааб?

Яаhаншье шоно элбэг hэм? Урда займагаар бэлшэжэ ябаhан малшни, нэгэ харахадаш, добтолгодо ороhон сэрэг мэтэ, зуhалан тээшээ гүйлдэжэ ябаха. Малшье, сэхыень хэлэбэл, хэдэн ушарта шонын аманда ороhон байдаг hэн.

Ушар тиимэhээ Шүлтэм абгайтанаар байхада халта амар hэн. Шүлтэм Тугутович ангууша бэлэй, шоноёошье айлгаха зэр зэбсэгтэй ха юм.

Тэрэ үедэ үлэн лэ саг байгаал даа, үбгэнэйнгөө агнуурида гарахадань hэгшэхэш, харанхы болотор гэртээ оронгүй хүлеэхэш. Гүрөөhэ асарбал, тэрэл үдэшэндөө ехээр шанаад, бултыемнай суглуулжа эдеэлүүлхэ, одоол ехэ хүхижэ орондоо орогшо бэлэйбди.

Бүхы наhаараа колхозой ажалда ябаа, ехэнхидээ барилгада ябадаг гээшэ hэн ха гээд hанагшаб. Дууша hэн. Наhанайнгаа амаралтада гараад, нютагтаа нилээд олон жэл соо хүхижэ, хөөрэжэ, дуугаа дуулажа ябаа hэн даа.

Абынгаа нэрээр Баадаанай Шүлтэм гэжэ нэршэhэн, зарим нэгэн юрэл Баадаан гэдэг байгаа.

Хожом, абымни үбдэжэ хэбтэриин болоод байхада, ходол орожо, хөөрэжэ, hуугаад гарадаг hэн. Сагаан-Мориндоо hуухадаа манайхинаар харалсан hагад, баруун арын захада hуугаа. 1975 ондо ехэ басаганаймнай (Ленын) гарахада, эжы:

− Ошо тэрэ Баадаандаа, үүбэй хүүлээд ерэ! − гэжэ захирба, − дүрбэн модо холбожо ядахань hэн гү.

Дүрбэн модыень өөрөөшье холбомоор лэ байгааб, теэд наhатай хүндэ үлгы хүүлэхэдэ hайн гэжэ дуулаhан хадаа би ошобоб.

− Зай, зай, ошо, үглөөдэр хээд ерүүжэб, − гэхэдэнь, саана, наана хөөрэлдөөд, гаража ошоо hэм.

Үглөөдэрынь нэгэ үүбэй hугабшалаад, үбгэн орожо ерэбэ. Үүбэйгээ үлгөөд, үбгэнөө сайлуулаад, гар сагаалаад, үреэлынь шагнаад гаргаа бэлэйбди.

Байhаар, хэды шэнээншье болоод юм hэм, үүбэймнай багадажа эхилбэ.

− Энэ толгойниинь модон дээрэ хэбтэнэ, хүлынь hанжажа гараба. Муухай Баадаан юу хээб гэжэ хэжэ hуугааб? Юумын бага-ехэ, хэм-хэмжүүр ойлгохоёо болиhон юм гү? − гэжэ эжын ганирхада, hэмээхэн энеэлдэгшэ бэлэйбди...

Манайш эжы юумые балай гоёодоггүй хүн hэн.

Эжын үргэлжэ «Баадаан, Баадаан» гэhээр байхада hурашаhан бага Сэрэгмаамнай, бaгадаа сонхоороо хараад:

− Баадаанаймнай үнеэд газаагаа ерэбэ.

Үгышье hаа:

− Баадаан таабай дороhоо ерэбэ, Баадаанайдаа ошоё, − гэхэ. Дахасалдаад зайжа hураhан тэрэ хоёр хубсалаад лэ гаража, Баадаанайдаа ошодог байhан юм hэн...

Нютагайнгаа үбгэдые, ганса дурсажашье hуухадаа, баярлажашье, шаналжашье hуудагби. Хүн бүхэнэйнь ябадалые тодорхойгоор бэшэхэ болобол, лаб лэ нэгэ нэгэ романай хэмжээнэй зохёол болохо ёhотой.

Аюша үүримни Закаменск хотодоо ойн ажахыда амжалтатай hайн ажаллажа гараа, мүнөө Улаан-Үдэдэ. Республикын Арадай Хуралай Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаба гэжэ уншаад баярлаа hэм.

Нютагаймнай хүбүүд – Галсан Даша хоёр, мүн лэ энэ хайра шагналда хүртэhэн байбад. Гоёл даа! Галсамнайл сагhаа урда мордонхой, үгы.

Хонтобойдоо үнгэрhэн гүлмэрхэн наhанайм олон тоото зунай сагуудай хэдыдэньшье гээшэ hэм, Хонтобойн Болдогой урда хонин дээрэ Банзарагша абгайнхи зуhадаг бэлэй. Банзарагша абгай (Бадмаев) барбагар томо, хүдэр бэетэй, үндэр үбгэн hэн. Нютагайнгаа урданай ажабайдалhаа олон юумэ мэдэхэ, ороhон гараhан хүнүүдээр ехэл hонин хөөрэлдөөнүүдые дэлгэхэ. Тиихэдэ үбгэнэй хөөрөөнүүдые анхарха, хадууха ухаан үгы ябагдаа ха юм даа. Хожомыньшье, Сагаан-Мориндоо hуухадаа, дээдэ бүлэгэй дүтэ hуудаг Балган Дышенович Радна Данзанович хоёртой тэрэл барагдахагүй ута хөөрөөгөө, тамхинай утаан соо манаржа hуугаад, хөөрэлдэгшэ бэлэй.

Тиихэдэньшье, залуугай гэнэн соо «тухагүй» ябагдаа гээшэ бэзэ, тэрээхэн hонирхолтой ушаралнуудыень, нютагай түүхэ, домог анхараагүйдөө шаналагшаб. Намhаа дүрбэ аха Содбо, хоёр аха Бадма-Цырен, дүү Радна гурбан хүбүүдынь (хоёр аханарынь hургуулиин наhанай болонхой ябаа), зуhаландаа байлсадаг байгаа.

Зарим үдэр манайда ерэхэ. Тиихэдэнь урда горхон соогоо үдэрнай үнгэрхэ. Намhаа аха зон хадаа Содбо Бадма хоёр hонирхолтой наадануудые hанаха, Радна бидэ хоёрые баганууд гэжэ голохогүй, ямарханшье наадандаа оруулалсаад лэ байха. Мүнөө hанахадамни наадан хоорондоо хөөрэлдөөмнайшье ехэшүүлэй мэтэ, ажал хэрэгүүд, хони, мал, шоно, aгнуури, морид, үбhэ хулhан тухай болодог бэлэй. Тэрэньшье ойлгосотой байха, гансал минии ухаанда яагаадшье багтахагүй, минии хараа, дуулаашьегүй hургуули тухай хөөрэлдэшэхэдэнь, ойлгожо ядагша бэлэйб. Тэрэнь юуншье гээшэ юм ааб даа, нэгэ заахашье харадаг hаа гэжэ бага багаар сэдьхэлээрээ тэрээхэн гайхамшаг гоё, hонин hургуули тээшэнь татуулдаг болоо бэлэйб. Ехэнхи ушарта бил Банзарагша абгайнхи руу гүйдэг байhанби.

Болдогой урда, гэрээ тойруулhан хорёогойнь захаар шабартайшье hаа, Болдог зайгаад баруун тээшээ нэгэ бишыхан горхохон хүрэтэр үзэхэшье шабар үгы, хуурайхан, ямар бэ даа нэгэ hайндэртэ тусгаар гоёоhон шэнги байха. Ехэ тээлнигэйнь баруун тээ, нэгэ бишыхан добохоной доро нуур байха, тэрэ хажууhаань тархи эрьемэ үндэр шулуун хабсагай hүрөөтэй гоёор харагдаха. Манай наададаг эгээл дуратай газарнай − гэрэй хойно, хабсагайнгаа урда хушуунда hэн. Тэрээхэн хушуугаар аhалдажа, дээрэхэнэ гараад, оршон тойрониие хараашалан гоёшоожо, үдэрөө үнгэргэхэш. Содбо Бадма хоёрнай маанарhаа ехэнүүдшье hаа, үхибүүд лэ ха юм даа, халта тоомоо таhараад абахаш. Юумэ hандаажа, эбдэжэ наадахагүй, hургаалнай ондоо hэн. Заримдаа бэлшэжэ ябаhан хонид соогоо ошоод. хусануудые гааруулжа сухалдуулаад. мүргэлдүүлхэбди. Хоёр хуса туужа ниилүүлээд (хэмнай хаанаhаа дуулаhан байhан юм), хүлзэжэ байhан хусануудай хоорондуур малгайгаа шэдэжэ гааруулхаш. Тииhээр хусанууд хоёр тээшээ гэдэргээ ябаад, нэгэ хэды зогсод гээд, урда урдаhаа гүйлдэшэхэ. Бүхы хүсөөрөө, hүрэн hагад «пүс» байтар мүргэлдөөд, дахин гэдэргээ сухариха. Нэгэнэйнгээ ошожо унатар гү, али айгаад саашаа гүйтэр, хэдэ дахин, сухарижа абаад лэ мүргэлдэдэг, ямаршье бүхэ тархи байдаг юм. Хаана дуулаа hэмбиб, хуса сухарижа ерээд лэ hүрэжэ мүргэхэдөө, бухын гэдэргээ hуутар мүргэдэг юм гэжэ, үхэршье соходоо hула ааб даа.

Бутануудай хоорондо хорожо хэбтээд, hонирхожо харахаш, алиниинь илахаб гэжэ арсалдахаш.

Байн энэ наадамнай ехэшүүлдээ мэдэгдэжэ, тэрэмнай нэгэ ээлжээтэ ехэ «суглаагаар» дүүрээ hэн.

1955-56 онуудаар hэн ха. Банзарагша абгай Хонтобойhоо Москва (ВДНХ) ошожо ерэhэн юм.

Москва, ВДНХ, городшье гэжэ мэдэхэгүй намда хайшааб даа, холол ошоhон шэнги бэлэй, бусажа ерэхэдээ, хонтобойгоорхиндоо барандамнай бэлэгүүдтэй ерээ бэлэй.

Юунэйхиие гэжэ габ гансахан замаг (молни) абажа ерэhэн юм агшаб, тэрээхэн үзэгдөөгүй бэлэгынь намда хүртэжэ, гайхалшье, баяршье болоо бэлэй. Үнишье болоогүй, тэрэмни самсануудайм нэгэндэ оёгдожо, Хонтобойн хүүгэдhээ болохо, баран ехэшүүлэйньшье атаархал болоо hэн ха гээд hанагшаб.

Гурбан нүхэдэймни эжы − Долгор эзы хүнгэн, хүхюу, тогоонойхиёо барибал, дуулаха, маанарта, хүүгэдтэ hайн, ороходошни заал hаа hуулгажа, юугээршье hаань, хүндэлхэ, хөөрэлдэхэ.

Удаан соо нютагтаа, үндэр наhатай, хүнгэн, хүхюу хэбээрээл ороhон гараhанаар хөөрэлдэжэ hуудаг юм. Һайн hанаатай хүгшөөгэйхиhөө айлшадшье таhархагүй, орожол байдаг бэлэй, теэд наhан гээшэ тоотой ха юм даа, хада гэртээ харинхай.

Хүбүүдынь баран иишээ-тиишээ түбхинэнхэй. Содбо − инженер, Новосибирск хотодо ажалтай ажаhуужа, наhанайнгаа амаралтада гараад, нютагтаа ерэнхэй. Зун бүри эжыгээ эрьежэ, үбhыень абалсаад, нютаг зоноороо эльгэлжэ хөөрэлдөөд ошодог байhан юм.

Бадма аха нүхэрнн манай нютагhаа эрдэмэй замаар ошоhон, физико-техническэ эрдэмэй доктор. Улаан-Үдэ хотодо России Эрдэмэй академиин Сибиириин таhагай Буряадай Эрдэмэй түбтэ молекулярна физикын лабораториие даагшаар, хажуугаарнь Зүүн Сибиириин технологическа университедтэ багшалдаг, аргатайл hаа нютагайхидтаа туhалхые оролдожо ябаха, бэрхэ хүн болонхой. Нютагhаань ургажа гараhан габ гансахан доктороо манайхин ехэ багагүй хүндэлдэг, амжалтаарнь омогорхожо байдаг юм. Мүнөө үедэ Бадма Банзаракцаевич хүдэлhэн зандаа, үргэлжэ туха забгүй ябадаг, хэзээ галабта абынгаа Хонтобойhоонь ошожо ерэhэн Москва хотоор ябадалтай болонхой. Радна нютагhаань холо, али нэгэ ушар шалтагаан байгаал юм бэзэ, хаанашье, тааража нютагжабал, өөрэгүйл даа, hайн лэ ябаг лэ даа ганса...

Хонтобоймнай үргэн ехэ хотогорой дунда байгаалиин зохёоhон ехэ, бага хоёр болдогууд байдаг юм.

Анханhаа hураhаараал хүнүүд «Хонтобойн Болдог» гээд хөөрэлдэдэг, тэдэмнай юрын болдогууд бэшэ.

Ехэ Болдог – Хонтобойн Сагаан таабай, тахилгатай, зун бүри нютагайхид сугларжа тахидаг, мүнөөшье гаража байдаг.

Баруун хажуудань үндэр, эгсэ хабсагай, зүүн арадань, оройдонь хүрэтэр, үдхэн шэнэhэн ой. Дээрэнь хоёр тээhээнь уулзаhан эрмэг, зарим газараараа үргэниинь 1 метр тухай болохо байха. Энээхэн обоо дээрэhээнь, урагша хойшоо ябажа байгаад, Хонтобойгоо тойрожо харахада гоёл бэлэй.

          Зун бүри обоо тахилган болохо, маанарта одоол ехэ hайндэр. Зоншье олон сугларха, хүүгэд сугларха, оройдоошье хараа, таняагүй бусад хүүгэдэй урда «гэртээ» байhашуул бидэ өөдэргэн. Сагаан Таабайгаа тахяад, буужа, тээ урдаханань байдаг Тугал Болдогоо ошожо тахиха, hүүлээрнь ехэ найр үнгэрдэг бэлэй. Маанарые барилдуулха, урилдуулха, шан үгэхэ, тэрэнь хэдышье юм агша hэм, мүнгэн шан барюулдаг бэлэй. Шанаhан зөөхэй, сагаан эдеэн (тараг, хүрэнгэ, hүн, хурууд) элбэг байха, обоо ехэ мяхан шанагдаха – одоол нэгэ жаргадаг бэлэйбди. Найр лэ хадаа найр – ехэшүүлнай тогоонойхиёо тойрохо, hогтуу галзуушье хүн харагдахагүй, ногоон дээрэ дүхэриглэжэ hуугаад хөөрэлдэхэ, ээлжээлжэ байгаад дуулалдаха.

          Бидэ, байн зүрхэлжэ, обоо дээрээшье гараад наадагша hэмди. Юушье hандаахагүй, модо, мүшэр хухалхагүй гэжэ ойлгодог байгаабди. Юундэшье юм, хүншье балай хорихогүй, хожомынь эндэ тэндэ ябахадашни:

          – Обоо уула дээрэ бү гарагты! Модо шулуу бү урбуулагты!, – гээд лэ хорижо байха. Юу хэжэ болохоб, юу хэжэ болохогүйб гэжэ ойлгуулбал, дан тиигэжэ хорижошье байhанай хэрэг бии юм гү?

          Нэгэтэ Бадма Банзаракцаевичтай Хонтобойгоо дурсажа байхадаа энээн тухай хөөрэлдөө hэмди. Сагаан Таабаймнай тэрэ үеын Хонтобойн хүүгэдэй «садик» байhан шэнги hанагдадаг.

          Ямаршье гэм зэмэгүй, оройдонь гараад лэ наадажа байhан маанарай шууяанhаа баясажашье hуудаг байhан байгаа бэзэ. Хонтобойhоонь эхилhэн ажабайдалаймнай заахан зүргэхэн ошохо тумаа үргэн, дардам харгы боложо ошоhон, наhанаймнай замые арюудхажа үгэhэн, арюудхажашье байдаг байhан байха.

          Захааминай аймагай 70 жэлэй ойдо зорюулжа Буряадай телевидениhээ «Таёжный край за Капитанкой» гэжэ дамжуулгаяа бэлдэхэеэ видеоператор Владимир Жаров, манай жолоошон Гончик-Доржо Халсаханов бидэ гурбан ошоо бэлэйбди. Аймагай Сурхарбаанай хойто үдэр Закаменск хотоhоо гараад үгсэжэ, замдаа нютаг бүхэндэ ороhоор Далахай хүрөөд, Санагаhаа дээдэ замаараа Сагаан-Мориндоо ошобобди.  Замдаа Хонтобойнгоо уула бараалхажа гараха зорилготой Санагын дасан орожо, орооhо, хии мори арамнайлуулжа, санзай залажа абабаб.

          Дээдэ харгымнай УАЗ-ик машинада барагтай, ямаршье үедэ ябагдаад лэ байгдаhан, hаадгүй ябажа Хонтобой хүрөөд, эрьулгын оломоор гаража баруулаад, Ехэ Болдогойнгоо урда хушуун багаар дээрэхэнэ хүрэтэр ошоод, тогтобобди. Тэрээн багаараа ойро зуурахана ехэ эрид, хөөрэлдэhөөр гаража ябатараа Гончик-Доржомнай гэнтэ үгы болошобо. Володя (тэрэмнай альпинист хүн юм) бидэ хоёр дээрэнь гараба хабди, нилээд болоhон хойно Гончигнай гаража ерэбэ.

          – Үгы, энэ, яашабаш? Энэ хүрэтэр ерэжэ ябаа бэлэйш, – гэхэдэмни Гончик-Доржо:

          – Оройдонь арайхан хүрөөгүй ябатараа, гутални хагдан дээрэ халтираад, тогтон торонгүй машинадаа хүрэтэр hолжоржо орошооб, – гэжэ маанараа хүхеэбэ.

          Өөрөө хүндэ бэетэй хүн юм hэн. Түбhэн юумээр hонирхохо, хаана юун байна – хуул хараhан байха. Загарайн аймагта ото гарашаhан хүнды нүхэтэй хабсагай олоhон, Улаан-Үдэдэ хэлтэгы hууhан 10 дабхар гэршье эгээл түрүүн обёорhон, Байгалай эрьедэ компасай буруу харуулдаг газар олоhон, шүлэгшье бэшэхэ, нютагаа магтаhан нэгэ шүлэгынь ехэ зохидхон дуун болоhон, иимэл гайхалтай нүхэртэй hэмди. Тэрэмнай халагламаар эртэ, залуугаар мордошоо бэлэй…

          Санзай бадаргаад, орооhо, хии мориёо арюудхаад, нэгэ залуухан шэрэнгидэ үлгэбэб. Бөөн боложо ургаhан тэдэ шэрэнгинүүдэй дунда нэгэ хэдэн багашагууд хушануудые обёорбоб. Урдань эндэ хуша үгы hэн, баруун хүбшэhөө шубууд лэ асарhан байжа болоо. Уулын шэмэг, харахадашье зохид байгаа hэн. Нүхэдөөрөө тэндээ хөөрэлдэжэ hуухадаа бодожо гаргаhамни – аяар 39 жэл энэ обоо дээрээ гараагүй байhан байгааб…

          Нэгэ үе энэ обоогоо манайхин тахихаяа болиhон байгаа гээшэ hэн ха, нютагтаа яhала байгдаhан ха юм, гарагдахал байгаа, тиигээдшье, байн, өөрөө ажал, hургуули гээд нютагhаань гаража ошоо бэлэйб.

          Эды олон жэл боложо обоо дээрээ гарахада гоёшье байгаа, эрэ болгожо табиhан түрэлхидөө hанажа, энэ болгожо табиhан нютагаа энхэржэ, нүхэдөө дурсажа уяраадшье абаа бэлэйб.

          Тэрэ гэhээр Хонтобойн hайхан тала зүүдэнhээмни hалахаяа болёо, баhа нэгэ ушар дайралдажа, телевидениингээ нүхэдөөр 1999 ондо ябахадаа, тэрэл зорилгоороо гараа бэлэйб. Манай оператор, монгол нүхэр Амаржаргал Жанчивын, журналист Дарима Жамсоева, ассистент-найруулагша Галина Ламаева гээд, налгай hуужа, гоёшоожо, хөөрэлдэжэ буугаа hэмди. Тэрэ гэhээр сэдьхэлни тэнигэлэн ябадаг болоо.

          Колхозой ажал зогсохо, барагдаха бэшэ хадаа ябажал байгаа юм бэзэ. Хонтобойн малшад байд гээд лэ hэлгэлдэжэ байдаг hэн.

          Банзарагша абгайнхимнай хайшаашье ошоhон юм, нэгэ зун тэрэ hууридань, Болдогой урда, хонин дээрэ минии эгэшэ Долгор-Жаб Аюшеева зуhаба. Манай байрада хэдшье байгаа hэм, hанагданагүй, гансал намтай наадаха хэншье үгы. Манайхиhаа Болдогой урда хониной байра хүрэтэр 5-6 зуугаад лэ метр байгаа бэзэ, үдэр бүри тиишээ гүйдэг болоо hэм. Тэндэ оройдоол 3 тухай наhанай Ошор байха, харуулшаниинь болохо даабаритай, тиигээдшье наадажал үдэрөө үнгэргөө бэзэбди даа. Баабайн үшөө нэгэ эгэшэнь Дулма гэдэг бүхы наhаараа Сахирта hуугаа. Тэрэнэй түрэлэйдөө үгэhэн басаганиинь энэ Долгор-Жаб эгэшэ бэлэй. Намайе багаhаамни хойшо, номнохо газартань номножошье байгаад, дэмжэhэн, туhалhан хүн юм. Юумые үргэлжэ hайн тээшэнь хэлэжэ, ухаа заажа байдаг бэлэй. Хожомоо, ажалда ороод хүдэлжэ байхадамни, зүбшэл заабаришье үгэхэ, зон соо үргэлжэ магтажа, зааханшье амжалтатай ябабални омогорхожо ябаа. Мүнөө Сагаан-Мориндоо хэды толгой хони, малаа хараад, Буда-Жаб хуряахатай ан бунхан ажаhууна. Хүбүүнтэн – Александр Сэсэгма хоёр нютагтаа, басаганиинь, үшөө нэгэ Сэсэгма, Улаан-Үдэдэ. Зун болоходо хуряахатан үхибүүдээ, ашанар, зээнэрээ «командалжа» үбhэ хулhаяа абхуулаад hуудаг. Эдэ хоёрой эгэшэ Люба Санагада үгтэжэ эрэ болоhон юм.

          Хонтобойдоо, Ошоройнгоо hахюул болоод байха үедөө, тэрэнэйнгээ шадалгүй заахан хада, гасаалаадшье абахаш. Хониной дал зайгаад, хойгуурнь, маанарhаа үндэр хорон халаахай үдхэнөөр ургадаг байhан юм.

          Нэгэтэ Ошороо хубсаhыень хуу тайлуулаад:

          – Энэ халаахай руу гүйдэлөөрөө ороод, саанань гараhан хүн ёhотойл эрэ хүн болодог юм, – гэжэ тэрээн руу гүйлгэхөөр түхеэржэ байтараа харан гэhэйм, Долгор-Жаб эгэшэ ходол унаад ябадаг сагаан морёороо баруун тээhээ ерэжэ ябаба. «Зай, энэшни ииhээр буруу юумэ болохонь», – гэжэ ойлгоод, мүнөөхиеэ зогсоохо hанаатай харан гээд,.. үрдибэгүйб – яагаа үдэрөөр бэрхэ боложо, минии ганса үгөөр гүйhэн юм, гүйдэлөөрөөл тэрэ халаахай руу орошолой…

          Зай, иигээдшье, минии хэхэ юумэ эндэ ондоо үгы, бүтэн дээрээл…

          Зүүн тээшээ дарашоол бэзэб даа.

          Тэрээнтэеэ үдэр бүри залхуутай болошоходонь, «тушаалдаа» үшөө ороогүй байхадаа эртэхэн тэрьедээд, Хонтобойн хойто бэе Бадма абгайнда ябашадаг бэлэйб. Нуудаа шабартай оломоороо оймоод лэ, үндэр гүбээ гарабал баhа нэгэ бишыхан гэрхэн. Бадма абгайнхи (Согтоев Бадма) баhал хонин дээрэ hэн. Өөрөө шамбай, сула бэетэй хүн hэн, барилдааша ябаhан юм. Түрүүн Бортодоо hуужа байхадаа Мэлэ, Баян-Гол, Бортынгоо бүхэшүүлые зунай найрта баранииень дабаад, Сагаан-Мориной найрта ерэдэг юм ха. Барилданда «Би!» гэhэшүүл баран лэ hуугаад бэзэ даа. Энэ дүрбэн нютагайхид бэе бэенэйнгээ найрта ябалсадаг, тиигэжэ найраа нэгэ үдэр тудхаангүй үнгэргэдэг байгаа.

          Согтын Бадма Шабаае Шэмэд хоёр hууhан зоноо диилэhээр диилээд, эгээ hүүлдэ хоюулан үлэдэг юм ха. Зоншье гээшэ шууяшаба, эндэ тэндэ боосоон болоно.

          Манай Шэмэд унагааха!..

          Манай Бадма диилэхэ!...

          Эдэ хоёр хэр удааншье тулаhан юумэд бэ, нэгэл оншондоо Бадма абгай баабайн дотор гоходо гэнэдэжэ тарайба…

          Баабай бэетэй, шамбай саанаа дотор гоходо бэрхэ байhан юм гээд хэлсэгшэ.

          – Энээн тойрон дайдаар Уляабын хүбүүд үшөө хэндэшье дабагдаагүй юм. Үшөө олон лэ жэл соо хэншье дабахагүй. Доржо-Ханда, Сэрэн бэрхэ барилдаашад байна. Эдээнэйш хүбүүдынь, Бадма-Жабай хүбүүд, энэ Александр, бэрхэл хүбүүд ургажа ябана. Эдэ хүбүүдые хэншье hая нааша диилэхэгүй, – гэжэ баабай хожомынь намда хөөрэхэ, Уляаба аймагаараа ехэл омогорхожо ябадаг hэн.

          Нээрээшье, мүнөө дээрээ Сэрэн ахайн Саян Чингис хоёр лэ нюргаяа «шоройдоогүй» ябанад, аймаг соошье абадаг байха.

          Бадма абгайндаа гүйгөөд ерэхэдэм үбгэн намда ехэл мээхэй hэн. Зада «допрослоод», hайн эдеэлүүлээд гаргаха. Хүбүүниинь, баhа нэгэ Ошор, намhаа аха, hургуулиин наhанай бэлэй. Намдаа дээрэлхэн hагад, ехэ хүн болоод абаха, гэбэшье баhал гансаараа хадаа уйдадаг байгаа юм бэшэ гү, түрүүшээр ехэл олзуурхаха, наадахабди. Ехэнхидээ Хуhан-Толгойн үбэрөөр, хонид соогуур наададаг бэлэйбди. Тэрэ үндэрhөө харахадашни гоёл hэн даа: доогууршни Нууд, эрьюулгын оломhоо доошоо, үргэлжэ шугы руу ороод урдаха, үбэрэй хормой шугы хоёрой хоорондуур заhамал харгы зурыжа зүүлэхэ… Улааганын элбэг энэл шугыда hэн.

          Гэртээ ошоходоо, эрьюулгын оломоор уhа гарахаяа айхаб, шабартай олом хойгуур, холо, Ошор hайн тарабал, уhа гаргаад үгэдэг бэлэй. Бидэ хоёрой hайн таралга хоморшог hэн. Хэрэлдэшэдэг байгаабди. Наhаар илгаатай хоёрто элдэбын шалтаг гарадаг лэ байгаа бэзэ даа.

          Нэгэтэ газаагаа hуугаад, халта нюдэеэ анид гээд, юушье юм, гүбэржэ оробо. Эндэ тэндэ ойлгомоор үгэнүүд дуулдаха шэнги.

          – Энэшни юун гээшэб? – гэхэдэмни, тэрэм hургуулида ябадаг хүн хадаа:

          – Шүлэг уншанаб, – гэбэ.

          – Худалаар бү хэлэ, иимэ шүлэг байдаггүй юм, – гэбэб.

          – Ши юу мэдэhэн хүмши! – гэхэдэнь,

          – Шүлэг гээшэшни ондоо байдаг. Баабаймни намда заажа үгэhэн юм, – гээд, бэеэ абтанагүйб.

          – Хэлыш теэд, ямар шүлэг заалгаhан хүмши? – гэхэдэнь, баабайнгаа намда сээжэлдүүлhэн шүлэгүүдэй нэгыень хэлэбэб:

          Сэмжаан тамжад деваадан, жеви жудан бралвар журжиг,

          Сэмжаан тамжад дугналдан, жудан бралвар журжиг,

          Сэмжаан тамжад дугнал, мэдвин деваадан ми бралвар журжиг,

          Сэмжаан тамжад нирин чогдан нидан бралвиидан,

немлаа нэвар журжиг.

– Энэш юун шүлэг гээшэб. Иимэ шүлэг байдаггүй юм! – гэжэ тэрэм дээрэлхэбэ.

          Яахабши, үнэн үгыемнай шиидхэхэ ондоо хүнэй үгы хада, табилдаа hэн гүбди, үгы гү, тараhан байгаал бэзэбди даа.

          Ошоршье намайгаа диилэдэг hэн.

          Хожомынь hайн нүхэд болонхой, Мэлын hургуули суг дүүргээ бэлэйбди, мүнөөшье ушархадаа, ехэл hайн хөөрэлдэгшэбди. Ошор бэшэ Володя болонхой, бүхы наhаараа жолоошон ябаа, мүнөө Улаан-Үдэдэ ажаhуудаг юм.

          Заахан Ошорой «пастух» тушаалтай би, хоюулан, иигэн-тиигэн зунаа үнгэргөөл бэзэбди. Хожомоо hургуулидаа бэрхэ, гоёор зураха, хурса ухаатай хүбүүн боложо үндыгөө бэлэй. Шэтэ хотодо дүтэхэнэ албанда байгаа.

          Хойноhоонь би Шэтын Советскэ-партийна hургуулида абтажа, hурахаяа ошобоб. Хаягтай хадаа бэдэржэ олоhомни, албаяа ехэ бэрхэ хэжэ, старшина зэргэтэй болонхой, штабта hуудаг хүн байба. Частьhаань алишье сагта гаража ошохо эрхэтэй, байд гээд лэ намдаа гүйгөөд ерэхэ, заримдаа хоноодшье ошохо, городоор зайхабди. Гоёор зурахынгаа хажуугаар үшөө нэгэ hиилэхэ, чеканка хэхэ эрдэм өөрөө шудалhан, гоё зурагуудые зураад, тэрээнээ hиилэhэн бүтээлнүүдынь хайрсагаар дүүрэн байха.

          Нэгэтэ тэрэ хайрсагаараа дүүрэн чеканкануудые намдаа шэрэжэ ерэбэ.

          Үнэхөөр гоёшооhон манай hургуулиинхид тэрээхэн хайрсагыень ябууд хооhолоод орхёо бэлэй. Тэдэнь мүнөөшье Шэтын, Эрхүүгэй областьнуудаар, Яхадта, Буряадта – айлнуудаар байhан байха.

          Тииhээршье албаяа дүүргээд, ябаха сагынь болобо.

          Сэрэгэй хубсаhанда погонуудhаа эхилээд, ямар зүүдхэлнүүд байдаг юм, баранииень өөрөө ехэ гоёор хэhэн, яла-сала старшина орожо ерэбэ. Хоёр жэлэй албанhаа старшина боложо хариха ушар хомор бэшэ аал даа.

          – Зай, албаншье дүүрээ, ябахал даа. Тэрэ үдэртөө үглөөдэрынь ниидэхэ билет абабабди. Гэртээ ошоод үмдэхэ хубсаhаяа гүйсэд, үнидэ абажа, намда хадагалhан байгаа. Энэ тэрэеэ суглуулаад, хоюулан үглөө үдэрынь аэропорт ошобобди. Аэропорт соо байтараа, «Газаа гараад ерэhүүб», – гээд, гарашаба. Сүүмхыень бариhан би мүн лэ газаа гараад, аэропортын гэшхүүр дээрэ тамхилжа зогсобоб. Харан гэhэйм Ошоройм хойноhоо сэрэгэй патруль дахаад ябашаба. «Сэрэгэй дүрим эбдэжэ, өөрөө хэhэн гоёолтонуудайнь түлөө нэгэл юумэн болохонь ха. Ошохо юм гү, яаха болооб. Тэндэ намайе хэншье тоохоб даа», – гэжэ бодоhоор байтарни, патрулиинхид гаража, хажуугаарни аэровокзал зайгаад саашалбад.

          Ошорой ерэхэдэ:

          – Тэдэш юундэ хойноhоошни ошооб? Юун болооб?», – гэhэмни:

          – Хэмши, хаанаhаабши, документнүүдээ гарга гээ», – гэбэ.

          – Тиигээд?

          – Тиихэдэнь тиимэ частьhааб. Частиингаа командиртай командировко ошожо ябанаб. Документнүүдни командирта, аэропорт соо байна, гээб. Тиихэдэмни ондоо юушье хэлэнгүй гаража ябашоо», – гэбэ.

          Тииhээр самолёдто hуулган боложо, гарыень баряад, оруулбаб. Ошороо тиихэдэл hүүлшынхиеэ хаража байнаб гэжэ хаанаhаа ухаандамни орохо hэм даа… Шубуун сонхо мүргэхэдөө ёро заадаг юм гээд хэлсэгшэ.

          Таксиигаар аэропорт ошожо ябахадамнай, нэгэ турлааг сэб сэхэ доошоо ниидээд, мышинын урда сонхо мүргэжэ, дээшээ шэдүүлээд, таксиин хойно асфальт дээрэ унашоо бэлэй…

          Зай, Хонтобойдоо бусая даа. Нэгэ зун хойто бэедэмнай, гүбээ дээрэ, Бадма абгайнхидай орондо Хорло Шойдонова зуhаа агша hэн. Намhаа дүүмэр Мотя бидэ хоёр наададаг болобобди. Даншье hаа уhанда орохо дуратай хоёр байhан юм гүбди, тэрээхэн шабартай оломдоо Нууд соогоол үдэрөө барадаг бэлэйбди. Тэрэ үеын Хорло эзые балай hайн hананагүйб, гэбэшье хожомынь, Сагаан-Мориндоо ажаллажа байхадам, Хорло эзынхи Дабаанда мал дээрэ байдаг hэн. Тэрэ үедэ Хорло эзы бидэ хоёр hайн нүхэд hэмди. Үргэлжэ гүйлгөөд ошогшо hэм, hайн тааража хөөрэлдэхэбди, тамхинша гээшэмнай. Намда ехэл hай hанаhан, юухэншье hаа, нэгэл бэлэг барюулаад гаргаха. Малшанай бэлэг мэдээжэ бэд даа.

          Нэгэтэ «ИЖ» түхэлэй хажуудаа тэргэтэй мотоцикл абаха болоод мүнгэгүйдэбэб. Дабаан гүйлгэжэ ерэhэмни «Хэзээ бусаахабши?» гэжэ асууншьегүй бүхэли мотоциклай мүнгэ барюулаад табяа бэлэй. Тэндэ ошобол мүнгэ олохоб гэжэ мэдээд ябаа hэм.

          Һайхан сэдьхэлтэй Хорло эзымни тамхияа хаяад, зээнэрээ харалсаад, үндэр наhатай болотороо hууhан юм. Мотя ажалаа хээд лэ гэртээ, дүүнэрынь – Галя, Бэлшэртэ гэр бүлөөрөө (Баяртан) фермер, Намсалмаа – нютагайнгаа дунда hургуулида багша.  

Энэл даа эхын жаргал. Ажалша бэрхэ үри хүүгэдые хүмүүжүүлээд, альган дээрэнь аяга сайгаашье уужа hyyhаар мордохо гээшэ.

1956 ондо Хонтобойдоо Буда-Жаб Гонжиповтанаар зуhагдаба. Хүбүүниинь – намтай сасуу Бадмажаб бидэ хоёр Надя эгэшынь харуул доро наадагша бэлэйбди. Хойноо харуултай байхада хашартай hэн, аргал олобол тэрьедэхэш. Ехэ зон болонхой ябагдаа, мал эрьехэ, хараха, үглөөгүүр мори бэдэржэ асарха. Бага сага байhан ажалаа бидэл хэдэг hэмди.

Нэгэтэ голой эрьедэ наадажа байхадамнай Надя бии болоод, Бадмажабаа барижа абаад, хашхаруулжа байжа шүдыень угааба.

Һургуулида оротороо намда тиимэшье юумэ үзэгдөөгүй ябагдаа.

«Энэш Бадмажабаа зобоожо дүүргээд, намда орохонь ха», − гэжэ бодоhон би тэндэhээ гүйжэ арилаа агша hэм. Надя hургуулиин наhанай байгаа. Хожомынь мэдэхэдэмнай, Мэлэдэ ганса «5»-нууд дээрэ hурадаг хүн байгаа бэлэй. Тэндээл, Мэлэдээ, Андрей гэжэ ехэл hайн, хүхюу хүндэ хадамда гаража түбхинөө бэлэй. Мэлын hургуулида hурахадаа би үргэлжэ орожо байдаг hэм, Бадмажабни тэндээ байгаад hypaxa. Би хамтын байрада байгааб. Сагаалганай урда, бүтүү үдэшэ, маанарые, caгаан-моринойхидые, дуудажа асараад, хүндэлдэг бэлэй.

Буда-Жаб баабайнь түбшэн, томоотой, ехэ агнууша хүн юм hэн...

Тэрэ зун Буда-Жаб абгай баабай хоёр үбhэндэ Зэмхын Баруун-Бэедэ гараа бэлэй. Бадмажаб бидэ хоёр мориндо hундалдаад, хүнэhэ-хүшэ абаашангаа, отол ошожо, ерэжэ байдаг hэмди. Заримдаа тэндээ хонохош.

Нэгэ дахин хонон ошоhоноо элихэн hанадагби. Тиихэдэ байрань мүнөө байhанhаа доогошогуур гү даа, зүүгээр байдаг hэн. Үбhэндэ Дари эзы (Жигжитова) харанхы (харадаггүй) эжытэеэ байдаг бэлэй.

Үглөөгүүр бодоходомнай хүгшэн гэртээ hyyнa, бэшэн сабшалгадаа ошоhон, үгы. Наран дээрэ гаранхай, дулааханаар шарана. Бадмажаб бидэ хоёр хүгшэнөө хүтэлжэ газаа наранда гаргаад, гурбуулан газаагаа байтарнай, тэрэ хойноhоо косилкаяа шэрэhэн хоёр морин бии шадалаараа маанар тээшэ гүйлдэжэ ябабад.

Маанарай хайшаашье ошохоёо ойлгоогүй, хараад байтарнай, косилкань буулгаhан хажуураараа далай буланда тороод, энэ тэрэеэ эбдэжэ, морид байшабад. Үбhэшэд гүйлдэжэ ерэжэ моридоо барижа абаад, косилкаhаань мулталбад хаш, саанаhаа нэгэ дохолон хүн отогтоо ерэбэ. Тэрэмнай энэ косилкаар сабшажа ябаhан Доржо-Ханда абгай байгаа. Хүлөө гэмтээгээ юм ха, хүлhөөнь шуhанай гаража байхые hанагшаб.

«Нэгэ харахагүй хүгшэн, хоёр үхибүүд, эдэ гурбанаа hалгаахамнай ха юм. Ээллэбэл гээшэ», − гэлдэжэ үбhэшэдэй гэмэрэлдэhэн hанаандамни байдаг.

Тиихэдэ юундээшье моридынь гүйлдэhэн юм, мэдэнэгүйб, Доржо Будаевич колхозой, хожомынь совхозой ашаанай машинануудта бүхы наhаараа жолоошоноор ябаа. Хоюулан олол дахин Зэдын станци ашаанда ошодог бэлэйбди.

Хурьган тээбиимнай Уляабымнай тээбии юм гэжэ эгээл түрүүн Доржо Будаевичhаа мэдэхэ болоо hэм. Олон хүүгэдтэй, мүнөө тэдэнь эсэгынгээ нэрыень нэрлүүлжэ, баhал хаа-яагүй тарашанхай, ажаhуудаг. Намсарай эзы бүхы нahaapaa нютагайнгаа медпунктда магтаалтай hайнаар ажаллаад, гуламтаяа сахижа hайн hайхан hууhаар, баhал аяланхай...

Нэгэтэ, август hapa соол юм бэзэ, нютагай эхин шатын hургуулиин багша Һагба Будаевич Аюшеев, тэрэ жэл hургуулида орохошуулые бүридхэжэ, Хонтобой ерэбэ.

1949 ондо түрэhэн, тэрэ жэл hургуулида орохошуул, манай нютагта, 20 гаран бэлэйбди. Тиигэжэ Бадмажаб бидэ хоёр дансада оробо хабди.

«Яагаа гоё юм, hургуулида ошохо болобоб», − гэжэ би hэгшэнги, ошохо сагаа хүлеэжэ ядадаг болобоб.

Тиигэhээршье hургуулида ошохо саг ерээл hэн бэзэ, Бадмажаб нүхэрэйнгөө:

− Заяандаашье тэрэ hургуулидатнай ошохогүйб. Хоолойhоомшье ооhорлоод шэрээ hаатнай ошохогүйб! − гэжэ уйлаганажа байhыень элихэн hанагшаб.

Даримаан эзы аргадаадшье туршаха, Надя ганирха, альгадаадшье абаха.

Буда-Жаб абгай мориёо бэлдэнэ, Бадмажабай юу хээн суглуулагдаа, эгээл мордохын тэндэ нүхэрни, халба hүрөөд, баруун тээшээ гүйшөө бэлэй. Хурдан юм hэн.

Хаанашье, хөөрхы, ошохонь hэм даа, баабайнь морёор намнажа хүсөөд, хүсөөрөө hундалдуулаад абаашаа бэлэй.

Нэгэн ошохогүйб гэжэ уйлажа байха, тиихэдэнь би ошохо гээд уйлабаб. Эжы:

− Хүбүүмнай үшөө бага, хойто жэл ошоно бэзэ, − гээд, тэрэ жэл намайе байлгажархёо бэлэй.

Үшөө хэдэн хүбүүд тэрэ мэтэшэлэн үлэhэн байгаа ха, үетэнhөөнь жэл хойнотожо hургуулида ороо агша hэмди.

Бадмажаб hургуулияа дүүр­гээд, Буряадай хүдөө ажахын институт дүүргэжэ, зоотехник мэргэжэлтэй болоод, Далахайн совхоздо олон жэл соо урагшатай hайн aжaллaa, хожомынь Харсаагай совхозой директорээр томилогдоо бэлэй.

Нэгэтэ совхозуудай нэгэн хоёроор hалажа байха үедэ, (Захааминда бүхы совхозууд 2-3 отделенинүүдтэй hэн), 1987 гү, али 1988 ондо, «Буряад үнэн» газетэдэ хүдэлжэ байхадаа, партиин Захааминай райкомой I секретарь Владимир Дашеевич Порхоевтой аймагай доодо ажахынуудаар ябажа ерэхэеэ гарабабди.

Ябаhаар Харсаагай совхоз хүрэжэ Бадмажабаа абаад, хэдэн газараар ябаhанай удаа конторо ерэбэбди.

Нэгэ үе суг ажаллаhан, бэе бэедээ дадал гурбан ушаржа, hанаhан байhанаа хөөрэлдэнэбди. Тиигэжэ hyyhaap Бадмажаб:

− Тэрэ СССР-эй 50 жэлэй ойн нэрэмжэтэ совхозоо hалгаагтыл даа, Сагаан-Мориноо амяарань совхоз болгоё. Эндэ хэдэн жэл хүдэлбэб. Муушье бэшэ, хүдэлхөөр. Нютагтаа ошодоhомни хүрэшэбэ. Би директорээр ошохо hэм. Хамаагүй, Бортотоёошье суг байг, − гэбэ.

Урдань Борто Сагаан-Морин хоёр суг нэгэ «Родина» колхоз байhан юм.

1968 ондо Мэлын «Комму­низм» колхозтой ниилээд, совхоз боложо, тэрэ совхозой 3-дахи отделени болоо hэн. Энэ нютагай хүгжэлтэдэ тон муу нүлөө үзүүлээ. Нютаг өөрын нюургүй, нэрэгүй болоо, хии моринииньшье дарагдаа.

− Байн тиимэрхүү юумэн болохол байха. Сагаан-Мориндоо ошоно бэзэш даа, − гэжэ Владимир Дашиевич нүхэрэйнгөө сэдьхэл дэмжээд, гаража ошоо hэмди.

Удааншье болоогүй, Бадмажаб нүхэрнай гэнтын аюулда орожо нaha барашоо бэлэй.

Сагаан-Моринииньшье амяараа совхоз болоо hэн...

Иигэжэл, Хонтобойн хотогорто, hайхан hанаатай ажалша зоной дунда эрэ болохо хубитай байhанаа энэ наhандамни намда сэгнэшэгүй ехэ зол гэжэ баяртай ябагшаб.

Дурсалгадаа дүн согсолжо, шүлэглөөдшье бэшэхэдэ яалай:

Үнгын сэсэг надхаhан

Үрэжэл hайхан таламнай

Һэрюун сагаан манан соо

Һэрижэ ядан тэниинэ.

Шүүдэр соогуур умбажа,

Шүдэрэй абяа шагнаархан,

Табхайтаяа бэдэржэ,

Талаа губшан hалирнаб...

Хангай дайдам мориием

Хаанаа нюугаад байнал хаб?

Хонтобоймнайш уужам даа,

Холуур бэлшээ гээбы даа.

Бута соогуур алхижа

Бузар холол ошоо хаб.

Таабын урда шугые

Таамаглажа танибаб даа.

Яаhан яяр морим даа?

Яагааш холо ябаа юм!

Дэмыш үдхэн манан даа,

Дэгдэнш ошохоо яадаг юм!

Ябаа-ябаа талаараа

Яhалаш удаан болоол хаб.

Өөхэн сагаан манамнайш

Өөдөө дагдэн шэнгэрнэ.

Холо-уу, тэрэ, харлажа,

Харагдаба зуhаламни.

Урбаан тээhээ хэбэртэй –

Ураар хүхы дуулана.

Хуhан-Толгой тойрожо

Хожомдожо мандаhан

Наранай хурса гэрэлhээ

Наадан шүүдэр эмнинэ...

Оодор табин, яаралтай

                               Ойрын, холын малшаднай

Олоор наашаа сугларна,

«Обоо тахихань», − гэлсэнэ.

Баруун тээгээ эридхэн

Байса үндэр хабсагай,

Зүүн тээшээ налуухан

Зэдэгэнээтэ шэнэhэн ой –

Ендэр мэтэ табсантай

Ехэ-Болдог обоомни,

Эгээл ехээр hүзэглэн

Эрэ болоhон ууламни...

Зунай зулгы эхиндэ

Зугаа, наадан − обоодо

Айраг, тараг, шэхэр бии,

Арhан туулмаг юутэйш юм?

Хүнгэн, үшөөл сарюухан

Хүгшэд, үбгэд барандаа

Һайхан үнэн сэдьхэлhээ

Һүзэглэжэ мүргэнэд.

Эрхим жэлэй үнгэрхын,

Элбэг ногоо ургахын,

Мүнхэ жаргал мандахын

Мүргэл зохёон гүбэрнэд...

«Эды hайхан сэдьхэлтэй

Эжы, абаяал гамнаарай,

Газар дээрэ тэдэшни

Гансал юм гээд мэдээрэй», –

Үндэр hайхан заяатай

Үбгэд намда захяа hэн.

Нангин тэрэ hургаалынь

Наhан соогоо сахяа hэм.

Адуу, малаа, нохойгоо,

Аажам тойроо дайдаяа,

Һайхан сэсэг, тайгаяа

Гайхан, гамнан тэнжээ hэм...

Нугаран, хотирон урдажа

Нууд тээшээ яараhан

Заахан тэрэ горхомни

Яаhан үргэн гээшэ hэм?..

Эреэн нэгэ тахяамнай

Эрэ болоод хуугайлба. –

Энэш ёро зүгнөө, − гээд,

Эжым тэндэ гэмэрнэ.

Горхон соогоо абаашаад,

Гүнзэгыхэн сөөрэмдэ,

Шиихан hайсал шунгуулбаб.

                               Шүлтэм таабай «Тиигэ!» – гээ.

Зуhалангаймнай үрхэдэ

Зурбаахайнууд шашалдаа.

Дээшээ муурам гарахагүй –

Дүрбэн хүлдөө гуталтайл...

Үдэр бүрил иигэhээр

Үнжэн, хонон үнгэрдэг

Хашалгүйхэн зунай саг

Хонтобойдом байдаг hэн.

3. САРАМТАДА

Бүхы наhаараа малшан айлайда эрэ болоhон минии бага наhан хоёрхон газарта үхэр мал соогоо үнгэрhэн юм.

Урдандаа хабарзаан, намарзаан гээд байhан юм гэлсэгшэ, мүнөө малшад, ехэнхидээл үбэлжөөн зуhалан хоёрые hэлгэжэ нүүдэг гээшэ бэзэ.

Зуhалан, зунай хаhа Хонтобойдо, тиихэдэ үбэлжөөмнай Сагаан-Морин голые үгсэжэ, дээшээ, Сарамта гэжэ газарта байhан юм.

Мүнөө тэндэ үбэлжөөнэйм багашагхан хара гэрэй hуури элихэн харагдагша, гэрэй зүүн тээ ута дал, хорёо хашаанууд байhан аад, юуншьегүй, xооhон хабтагай тала болонхой. Гэрэймнай баруун хойгошогуур, дүтэхэнэ, сагай эрхээр бии болоhон фермерэй ажахы байра байдалаа түхеэрhэн харагдагша.

Үдэрэй нара тодожо, наран тээшээ халта хэлтыд гэhэн хабтагай, ехэшье бэшэ тала Хужарай гол соо, үндэр, дээрэшэг хадаа, холоhоол альган дээрэ мэтэ харагдадаг.

Гүлмэрхэн наhанайм үшөө нэгэ сагаан саhаар дунгииhан мүнгэн үлгы − Сарамта.

100 гаран толгой хашарагуудые эндэ манайхин харууhалдаг бэлэй. Бага байхадаа тэндэ юушье хэжэрхихэмни hэм, дал, хорёо соогуур, үхэр мал соогуураа наадаха, тэдэнээрээл хөөрэлдэжэ, нохойтоёо наадаhаар байтар лэ үбэлэй богони үдэр үнгэрдэг байгаа юм бэзэ. Дүтэ шадарайнгаа гүүртэнүүдые зайжа, тэндэ байhан үетэнөөрөө наадаха, үгышье hаа, тэдэмни намдаа ерэхэ.

Байн, ехэжээл болоходоо (hургуулида үшөөл ороодүй байхадаа), нэгэ бүхэли ажалшанай оро даажа байhанаа hанагшаб.

Хужарта hаалиин гүүртэ байдаг hэн. Тэндэ Бата Гомбоевич Шагдуров маслопром барижа байха, хүбүүниинь − Фёдор, намhаа халта ахашье hаа, маанартай hайн лэ наадагша бэлэй. Хужар өөрын культбаазатай, олон жэлэй туршада дээдэ талын малшадай түб байhан юм, Тиимэ ехэ газарта малшад, hаалишадшье олон hэн бэзэ.

Нэгэ үе Ринчи-Ханда эзы байгаа. Тиихэдэл минии наhанай Бадма-Цырен бидэ хоёр нэгэ мэдэхэдээ Хужарта, нэгэ мэдэхэдээ Сарамтада наадажа, сагаа үнгэргэдэг бэлэйбди. Бадма-Цырен албанhаа бусаhаар совхозой ажалда яhалашье ябаа, гартаа дүйтэй, барилгада бэрхэ, мүнөө Долгор нүхэртэеэ олон хүүгэдтэй, нютагай фермер, тэрэл Хужартаа түбхинэнхэй. Һургуулида hурахадаа, номдоо ехэл бэрхэ юм hэн, саашаа hураhан болобол, бэрхэ мэргэжэлтэн болохо бэлэй, теэд, юундэшье юм, hypaxa тухай бодоогүйень гайхадагби,

Эжынь − Ринчин-Ханда Рампилова мүн лэ бүхы наhаараа колхозой малда ябаhан, али олон ондоошье ажалнууд хэгдээл юм бэзэ, олон үхибүүдтэй, аша зээнэрээ харалсан, Трофим Дареевич нүхэртэеэ нютагтаа амгалан ажаhууhаар хада гэртээ мордоо бэлэй. Трофим Дареевич байд гээд Улаан-Үдэ ошожо, нюдэнэй эмшэн мэргэжэлтэй басаганайдаа үхибүүдыень харалсажа hуудаг юм. Бадма-Ханда Москва хотодо мединститут дүүргэжэ ерэhээр, Улаан-Үдэдэ амжалтатай ажаллажа байдаг.

Бата абгайнхи нэгэ Бүүсхэ гэжэ томо бэетэй (овчаркын шуhатай гээшэ hэн ха) хүхэльбы үнгэтэй нохойтой юм hэн. Үдэр бүри урдуур хойгуурнь гүйлдэhэн маанарта эжэл болоhон, тэрэл Бүүсхэтэеэ наададаг бэлэйб­ди.

Нэгэтэ иимэ ушар болоо бэлэй.  

Ажагын хойно түглэ, тэрээн соогyyp үгсэжэ ошоhoн харгы манай гэрэй газаагуур гарадаг байгаа. Харгыгаар тэрэ түглэ тээшэ ошо­жо ябатарни Бүүсхэмнай зүүн тээhээ эгээл Ху­жар тээшээ баруулжа, шогшон hагад ябаба. Наран hyyxa тээшээ, оройшог болоhон. Бүүсхэеэ хараhан би баяртайхан дүтэлжэ ябатарни, (Бүүсхэм минии ябаhан харгыда арайл хүрөөгүйхэн ябаа ха юм), гэнтэ арадамни томо буугай абяан нэерээд, сошожо, шүүд лэ унашан алдабаб. Эрьеэд хараhамни, баабай томо тобшотой оодон залгамалаа баряад байжа байба. Юушье ойлгонгүй байтараа гэнтэ хараhам, нөөхи Бүүсхэмни hөөpгөө, зүүн эреэнэй хормойн ой руу гүйhөөр гүйгөөд орожо үгы болошобо. Тэрэмни Бүүсхэ бэшэ, шоно байба ха юм даа. Түглэhөө наашаа хэдэн хашарагууд байгаа бэлэй, би тэдэниие туужа, газаагаа абаашаха hанаатай ябаhан байгааб. Тэрэ шоно намайе баhажа, тоонгүй, тэрээхэн малда hанаатай ябаhан байгаа ха. Баабайн хараагүй haa, үшөө юун болохо байhан юм, намдашье гэнэтэй ушар тохёолдоходоо болохо hэн. Тэрэ гэhээр харанхыда гансаараа газаашье гарахаяа айдаг болоо hэм. Даншье haa шоно элбэг hэн.

Һүни бүри байрыемнай тойрожо, нохойнуудые хусуулжа унтуулдаггүй байгаа. Хэды дахин гаража, буу табиха, тэрэ үедэ буу үгы огтолон байжа боломоор бэшэл байhан юм. Нэгэ hүни шоно ерээд, нохойемнай абажа ябашоо hэн. Үдэр байхада хойгуур, Сарамтын xyшуугaaр, тэрээхэн үбэр өөдэ хэдэн хоног соо hайн бэдэрээ hэм. Нэгэ нохоймнай, үбhэн соо гүлгэлөөд байха үедөө, мүн лэ шонын дүтэ ерэхэдэ, гүлгэдөө бултыень дал соо нэгэ буландань зөөжэрхиhэн, үглөөгүүр олдоо бэлэй. Тэдэнь яагаа малда гэшхүүлээгүй юм? Шоно гээшэ малшадай зоболон hэн даа. Мэнэл шарга дээрэ шонодо барюулhан мал тээжэ асарха. Малшад тэрээнээ түлэдэг байhан байха, тэрэ үедэ хуули хатуу, эрилтэ шанга байгаа. Шонын дараhан hэе галдагдаха ёhотой юм, теэд тэрэ үедэ юумэ хоморшог бэлэй даа, тэрэ малаа нюусаар мяхалжа, тархи тагалсаг, арhа шүрбэhыень абаашажа галдаад, (ветеринарна албан заатагүй тэрэ галдаhан газарыень ошожо харадаг байhан юм) дүтэ малшадаараа хубаалдаад лэ өөhэдөө эдидэг бэлэйбди. Манайдашье заримдаа ондоо гүүртэhээ мяхан ерэхэ. Тэрэ үедэ хүн шонын hэе эдиhэндээ үхэбэ гэжэ манай нютагта дуулдаагүй юм.

Нютагтаа Батуу таабай гүүлэдэг Бата Гомбоевич тэрэ үеынхеэр яhала эрдэмтэй байhан ха. Хужарайнгаа маслопром даажа байгаа, хожомынь колхозой складуудые олон жэлэй туршада даажа ябаа. Бүри хожомынь, наhанайнгаа амаралтада гараад, нютаг соогоо хүдөө ламын (Хамбатан Дамба Аюшеевэй хэлэдэгээр комсомол ламын) үүргэ дүүргэжэ, аймаг айлдаа хэрэгтэй хүн байhан юм. Ном ехээр уншаха, олон юумэ мэдэдэг, шатар тон hайнаар наададаг байhан Фёдор хүбүүниинь олон жэл ябаагүй, залуугаар мордоо бэлэй, Һүүлэй үедэ Бата таабай гансаараа шахуу үлэбэшье, нютаг зонойнгоо анхарал доро хада гэртэ мордоо hэн даа. Баян-Гол, пекарня, Байгал далай…

Хүхюу үбгэн юм hэн, зоноор hайн хөөрэлдэхэ. Малшадай үргэ шагнажа байтараа минии дуулаhан нэгэ ушар hанаандам байдаг.

Хужарай hаалиин гүүртэ Сагаан-Моринhоо баруулжа, Хонтодо зуhадаг байгаа. Һаалиин hүүлээр үдэшын үглөөнэй хоёр hаам машинаар (сепаратор) гаргаад, сүсэгэйень ушаата, бидонгууд соо хэжэ, сар тэргэдэ ашаад, Сагаан-Морин абаашажа тушаадаг байгаа.

Нэгэтэ тэрэ ушаатануудаа тэргэдээ ашажа байhаар үмдэеэ будаа юм гү, тэрэ доронь тэрэнээ тайлажа угаагаад, бажуужа хаяад лэ үмдөөд:

− Зи-аа даа, зунай наран хатаанал биз, − гээд, тэргэдээ hуугаад ябашаhан юм ха...

Һайн хөөрүү хүнэй гоёожо хөөрэбэл энэнь энеэдэтэйл ушар гээшэ юм бэзэ, теэд ухамайлаад, саашань бодолгодо абтабалшни, эндэ энеэжэ байха юуншье үгыл даа. Батуу таабай юрэл зониие хүхеэхын тэды нойтон үмдэ үмдөөд сээнтэр ошоhон байгаалгүй байха. Юумэ гээшэ үшөөл хомор байгаа гэжэ энээхэн жэшээ гэршэлнэ ха юм.

Зунай наран халуун, cap тэргээр Сагаан-Морин хүрэтэрөө Батуу таабайн үмдэн хатаал «биз» даа...

Минин дуран соогоо унаад ябажа байхаар номгон Табхайта гэжэ моритой hэмди. Ходошье бэшэ hаа,  ошоо нэгэ мориндоо мордоод, Сарамтын хушуугаар Бэлшэр ошоhон харгыда ороод үгсэжэ, тээ дээхэнүүр, Һообо-Жунды багаар Сагаан-Морин голоо гараад, Хушта ошодог hэм. Тэндэ мал ажалтай түрэлхидөөрөө минии нүхэр Бата Жамсуев байгаа. Түрэлхидэйнь хэд тэндэ байhан юм, hайн hанадаггүйб, гансал Буда нагасыень элихэн hанадагби. Тэндэ минии hанаа зобооhон үшөө нэгэ юумэ бии бэлэй – нэгэ ном. Ном гээшые тэрэ болотор нюдэндөөшье хараагүй ябаhан хүн тэрээнииень ехэл гоёшоогоо агша hэм.

Түхэреэн часынуудай, бусадшье зурагуудай зураатай байhые, тэдээнииень ехэл hонирхожо гоёшооhоноо hанагшаб. Тэрэ номыень Батаhаа оло yдаа эрижэ туршааб. «Энэш нагасын ном», − гээд, үгэдэггүй hэн.

Зосоонь юун гээшэнь бэшээтэй байдаг юм гэжэ хэмнэйшье мэдэхэгүй. Хожомынь мэдэhэмни, эхин классуудта үзэхэ тоо бодолгын ном байhан байгаа, hургуулида ороод лэ, тон тиимэ номтой бологдоо бэлэй. Энэмни тэрэ Мэлс ахайн «университедтэ» үшөө ороогүй үемни байhан болоно, тээ хожом hаань, тэрээхэн номыень одоол бэлэхэнээр уншаха hэм.

Бата Баян-Гол hууринда түбхинэнхэй, хэлхеэ холбооной Баян-Голой таhагай мэргэжэлтэн болоhоор олон жэлэй туршада hайн хүдэлжэ амаралтадаа гараа. Наhанайнь нүхэр Далахай нютагhаа гарбалтай, Зоя, тэрэл тahагай юрын мэргэжэлтэнhээ даргань болтороо ургаа, баhал магтаалтай hайнаар хүдэлдэг hэн. Үри хүүгэд олонтой. Басагад, бутылка?

Нилээд боргожоhон, гүүртын ажалда туhатайхан бологдоод байгдаа. Мэлэдэ hypгуулида hуража байдar Мэлс ахай ута амаралтын болоходо Сагаан-Моринhоо ябагаар ерэжэ, хэдэн хоногоор байгаад ошодог бэлэй.

Гэрэйнгээ арада булхаагаар  асарагдаhан мондогор хуулмагайнуудые гap хюрөөгөөр тайрахабди. Шулуун боложо хаташаhан шэнэhэн хуулмагайнуудые гансахашье удаа тайража туршаhан хүн энэнь ямар ажал гээшэб гэжэ ойлгохо, үшөө тиихэдэ гар хюрөөгөөр. Тэрэм яаhан xaшартай ажал гээшэ hэм. «Хюрөө даранаш, сэхээр бари!» − үшөө юун гэхэгүй юм, зобожол хонолгын түлеэнэй урда ородог hэн хабди. Жаалда, арайл жаахан байгаалби даа.

Тэндэл, гэрэй арада, hургаагуудые зэргэлүүлжэ табиhан саха байха. Дороhоо, гол дээрэhээ, cap шаргаар хоюулан мүльhэ зөөхэбди. Хэды эрьежэ, обоо, хүбөө мүльhэ зөөжэ хаягша бэлэйбди. Мүльhэ зөөхэдэ муу бэшэ hэн, Би сараа унахаб, Мэлс ахай шарга дээрээ hyyxa, эрьехэдээ тэрэм сараа хүтэлөөд, бинь тэрэл шарга дээрээ хойнонь hуугаад ерэхэбди. Сагаан-Морин гол дээрэ hайн хүнхи оложо абаад, хурса hүхөөр сабшажа, тэбхэр-тэбхэрхэн мүльhэдые даахысаа хубаагаад, шаргадаа тээжэ, аргамжаар уяхаш. Тэ­дэнь мүлтэгэлзөөд, тогтосо муутай, заримдаа ябаhаар замдаашье гээрэшэхэ, гэбэшье энэ ажал түлеэл тайрахаhаа холо дээрэ hэн.

Уhан холо, Хужарай Ехэ булагhаа дүтэ нааша гаража байhан уhан үгы hэн. Тэрэ мүльhэеэ хайлуулжа, сайгаа, шүлэеэ шанахаш. Тиихэдэ олон малтай гүүртэ бүхэндэ үлбэр, тулюур мал яашахань hэм, манайдашье байдаг бэлэй. Бэлшээридэ гаража ошохогүй, газаагаа уhаяа уугаад лэ, үбhэ табюулаад (тэрэ мүртөө үбhэнэй хэдэн hайханиие), хаалгатай байха.

Тэдээнэйш ууха yhыe caha зөөжэ, гэртээ гэдхээхэш, гэр соогуур зай талагүй олон томо амhартануудаар саhан табяатай байха, тэдээнhээ гэр соо сиидэгэр hэрюун hэн ха гээд hанагдана. Энээхэн caha зөөлгэн сүм минии ажал бэлэй.

Һургуулидаа ошохо сагайнгаа болоходо, Мэлс ахай түхеэржэ эхилхэ. Нэгэтэ үдэшэлэн тээ доошолхоор түхеэрбэ.

− Би ошолдохом. Тэрэ hургуулиин газар гээшые харадаhамни хүрэнэ, − гэжэ гэнтэ байhаар би мэдүүлбэб.

Тэрэ hургуулидаа ябагаар ошодог, тэндэhээнь манайдаашье ябагаар лэ ерэдэг гээд hанаhан байгаа бэзэб.

− Орой боложо байна, ииhээр харанхы болохо, − гэхэдэнь:

− Хоёр ха юмбибди. Тантай ябaxадaa юунhээ айхабиб?

        − Шоно ябана ааб даа.

− Теэд та шоноhоо айнагүй бэшэ аалта?

− Би томо байнаб, гүйгөөд ябашана бэзэб даа. Намайе шоно хүсэхэгүй. Ши хүсэгдэхэш.

Хөөрхы, хээрэ байхадаа, айдаг лэ юумэмни шоно бэлэй.

− Хожом томо болоод, өөрөө ябадаг болохош, − гэхэдэнь, дурата дурагүй үлэдэг бэлэйб

− Ши мүнөө болотор юугээ эндэ тоосолдожо hуугаабши. Ябаха haa, ябаад орхи. Харанхы болоогүйдэ Шабартын хушуу гаража аба! − гэжэ эжы тэрээнээ яаруулха. Зон, юун­дэшье юм, Шабартын хушуунhаал залхуурhан байдаг hэн. Хооhон торхошье мухарижа ябаhан байха, моритой хүндэ хойнонь hундалдаhаншье юумэн харагдаhан – байгаалиин таагдашагүй нюусануудай нэгэн байгаа юм бэшэ гү? Хожом, ехэ болоhон хойноо, гансаараа морёоршье, ябагааршье, трактор, машинааршье яhалал ябагдаа, тиимэрхүү ушарал үзэгдөөгүй юм даа. Манай нютагта:

− Замта юумэ замаараа, – гэлсэдэг. Тиимэл юм гээбы.

Мэлс ахай hургуулияа дүүргээд, тэрэ үеын аймагай МТС-тэ хэдэн hарын hургуули хэжэ, манай колхоздо хубаарилагдаhан кабинагүй «Бела­русь» түхэлэй трактор асараа бэлэй. Тэрээгээрээ колхозой бүхы ажал хэдэг байгаа, пилорамада табяад модошье хюрөөдэжэ байдаг hэн.

Хожомынь Улаан-Үдэ хотодо советскэ-партийна hургуули дүүргэжэ, зоотехник мэргэ­жэлтэй боложо ерээд, нютаг­таа олон жэлэй туршада зоотехннгээр хүдэлөө.

Улаан-Үдэдэ Түнхэн тоонтотой Наташа эзытэй танилсажа гэрлэhэн юм. Наталья Балдыновна Сагаан-Морин ерэхэдээ оройдоошье буряад хэлэ мэдэхэгүй ерэhэн аад, түргэн сагта хэнhээшье hайнаар хэлэдэг болоо бэлэй. Хотодо өөдөө болоhон, хүдөөгэй ажал огтолон мэдэхэгүй ерэhэн хүн үнеэ haaxa, үбhэ сабшаха гээд лэ хүдөөгэй хүнгэн бэшэ ажалда баhал түргэн дүршэжэ, хэнhээшье дутуугуй хэдэг болоо hэн. Михаил Бадмаевич хожомынь Закаменск хотодо аймагай үүлтэр hайжаруулгын кооперативай түрүүлэгшэ болоод ажаллажа байтараа үбшэндэ нэрбэгдэжэ, тэрээндээ диилдээ бэлэй...

Лена, Эржена, Марина басагадаараа, тэдээнэйнгээ үхибүүдые харалсажа, Наташа эзымнай Закаменск хотодо ажаhуудаг, тэрэл ажалша бүхэриг зандаа, үнеэ, гахай, тахяа баряад, үбhыень абаад, огород найжалаад hуудаг юм...

Сарамтаhаа сээнтэр ошохо харгыгаар уруудажа, урда түглэ гараад, Ехэ булагай эхин хүрэжэ, боори зайгаад зүүлэбэл, Хужарай зүүн энгэртэ Бурхии гэжэ баhа нэгэ малшадай байра байhан юм. Тэндэ эжын эгэшэ Долгор нагадцы Шара-Хүбүүн хуряахайнхи гэр бүлөөрөө малда байгаа. Басаганиинь − Хорло эгэшэ байлсаа.

Хорло эгэшын хүбүүниииь, намтайгаа сасуу Цырен-Доржо (үеынщье haa, нагасань гээшэ бэзэб) үргэлжэ манайда гүйгөөд ерэхэ. Бишье ошодог hэм, теэд ехэнхи ушарта, ажалаа хэлсэдэг болоhоор, минии зайлган үсөөрhэн байгаа. Ушархадаа наадажа абахабди, эжыдэ заруулаад, энэ тэрые хэлсэхэ.

Сонхын шэлдэ хүрэhэн мүльhэн дээрэ хадааhаар үзэгүүдые бэшэхэбди. Мэлс ахайн шабинар hэмди.

− Энэ үзэг иигээд бэшэгдэдэг, ши буруу бэшэбэш, − гэжэ намдаа дээрэлхэхэдэнь, би уншажа hypahaн хүн, бэеэ абтабагүйб.

− Буруу бэшэ, иимэл байдаг, − гэхэдэмни.

− Ши нагасаhаа ехэ мэдэхэ хүн гүш, нагаса намда иигэжэ заажа үгэhэн юм, − гээд хоюулан гансахан үзэгэй түлөө хэрэлдээд, хэзээдэшье гэртээ байhан нохойн hүүл үргүү hэмнай даа, сухалдаhан бинь баряад байhан хадааhаараа тархииень шулга hэшэжэ, тэрэм уй-хай, гэр тээшээ гүйгөө hэн. Энээндээ тэрэм янгалжа, ехэ удаан соо хоорондоо ябалсаагүйбди.

Хожомынь, Цырен-Доржынгоо албанда ошоходо, нагадцыдаа ошожо, уhыень асаржа, түлеэень хахалжа үгэдэг hэм, тииhээр миниишье hурахаяа ябашахада, Цырен-Доржо эжыдэмни хамhалсаад, харалсаад байлсаа.

Мүнөө Бадма нүхэртэеэ Һообо-Жунды дээрэ байра түхеэрээд, тэндээ үбhэеэ абажа, малаа хараад байдаг, Хорло эгэшэ

Ехэ булагhаа гүүртынгээ мал уhалдаг ажалтай бологдобо. Мал субаад лэ, сэб сэхэ өөhэдөөл ошоо бэзэ, дахалдажа ошоод хаража байхаш, шадалтай зариманиинь hулашагуудаа түрихэ, мүргэхэ. Унагаахадаашье болохо, хоорондонь, модохониие баряад, зонхилоошон байдаг hэм.

Нэгэ үе Бурхии дээрэмнай Санжай-Ханда тээбии баса­гадаараа байгаа. Баабайтай морёор нэгэтэ ошожо, тээбиидэ hайшаагдаад, ехэ хүндэлүүлээ бэлэйб. Тэрээхэн хүндэдөө амташаhан би малайнгаа yha уужа гараhан хойно зүүлээд лэ Санжай-Ханда тээбииндээ гүйгөөд ябашахаб. Ошоходомни, али олон юумэ асуужа байгаад, заварууха зууража сайлуулха, зарим ушарта зөөхэйшье шанаха.

Манай үшөөл багада, эхин hургуулида hуража байхада Санжайдан тээбии (тэрэ Санжай-Ханда тээбиимни) эльбэтэй болобо, эндэ муу юумэ хэбэ, тэндэ мал үбдэбэ гэhэн hураг гарадаг болоо. Айлнуудай дал-дамхуу соогуур ябуултана гэлсэхэ.

Байгаалиимнай баhа нэгэ таабаринь энэл юм бэзэ, лаб мэдээгүй юумэеэ бэшэхэшье аргамни үгы. Нютагайхид тээбиие үлүү харадаг болоо...

Тииhээр нютагhаа ошохо баатай болоо бэлэй. Басагадайнь нэгэн Ринчин Харсаада Максар нүхэртэеэ үри бэеэр үнэр баян ажаhууна.

Ханда бидэ хоёр залуу мэргэжэлтэд, 1974 ондо Харсаада ажаллажа байхадаа, Максартанаараа ехэ нүхэсөөбди, ню­тагайхид гэжэ маанартаа ехэл мээхэй hэн. Үбэлэй хүйтэндэ Сагаан-Мориндоо 2-3 үдэрөөр ошоходомнай, галыемнай түлижэ байха, үргэлжэ орожо ерээд лэ, хөөрэжэ, хөөрэжэ гараха...

Сарамтадаа байхадаа, колхозой ноёдые барагшалжа мэдэдэг hэм.

Байд гээд лэ Радна ноён орожо ерэхэ. Манайхинаар ажал албангаал хөөрэлдөө бэзэ даа, юундэб даа, манай эжын ганиржал байдагынь hанагшаб. Радна Данзанович Найданов бүхы наhаараа «Родина» колхозой хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн ябаа. Хожомоо, ехэ болоодшье ябахадаа, Михаил Бадмаевич, Радна Данзанович, Цырен-Доржо Жамбалович гурбанииел үргэлжэ, бүхы наhаараа хүдэлжэ байhан зон шэнгил hанагшаб. Хоорондоо эбтэйнүүд ажалдаа хандасатай − тусагаар хүнүүд гээшэ hэн ха.

Радна Данзанович хүшэр сагта эрэ болоhон, ехэ hургуули хэжэ шадаагүй:

− Мүнөө, таанар шэнги институт дүүргэhэн hаа, эндэ иигэжэ байхагүй, ЦК-да хүрэтэр дээгүүр ноён ябаха hэм, − гэдэг бэлэй.

Мал ажалайнгаа hара бүриин тоосоо хэхэдэнь, харахадашни, ехэ нарин, тоо бүхэниие шоотолжо hууха, атаархамаар гоёор бэшэдэг хүн бэлэй.

Ухаансар хүн байгаа гэжэ эли hэн. Тэрээхэн шоото дээрээ үшөө процент гаргаха, минии харахада удаан шэнги байхадань:

− Хаяыт тэрэ шоотоёо. Процент гаргахада ябууд, бэлэн, энэл гоё юумэн байна, − гээд нэгэ үдэшэ логарифмическэ линейкэ баряад ерэбэб.

− Энэшни юун гээшэб? − гээд ехэл hонюушархажа оробо.

Үбгэндэ «ухаа» заажа удаан тухашараагаагүйб, хэды дахин харуулhамни тэрээхэн процентэеэ юумын амараар гаргадаг боложо, ехэ хүхигшэ бэлэй.

Минии дээрэ нэрлэhэн гурбан ехэ эбтэйнүүд, бэе бэеэ шоглохо дуратайнууд бэлэй.

Михаил Бадмаевич нэгэтэ:

− Радна Данзановичаа хараhам шоотоёо хаяад, нюдэндөө шэл зүүhэн үбгэн логарифмическэ линейкэ баряад hуужа hуубал. Би үшөө барижа үзөөгүй ябанаб, − гээ бэлэй.

Шоотошье юу хаягдахаб даа, нэгэ бишыхан шоото үргэлжэ сүүмхэ соогоо хээд ябадаг юм hэн, тэрээн дээрэнь нэмэхэ, хороохо, үдхэхэдэ түргэн, бэлэн ха юм, хубаахадашье, халта ажалтайшаг, гэбэшье амархан юм даа.

Тэрэ үедэ энээхэн калькуляторнууд үшөө үгы байгаа, ямараар ажалынь хүнгэрхэ байгааб, тоо толгой, нэмэлтэ шэгнүүр, тэжээлэй баланс гэхэ мэтэ тоолохо юумэ юу барагдахаб, hүниеэ дүүрэн hуудаг байгаа. Үшөө тиихэдэ малшадай салин эдэл зоной гар соо байгаа ха юм.

− Утаатадаа байхадаа, багадамни, заахан Долгор гэжэ ехэ hайхан, залуу эхэнэр колхозой амбаар баридаг бай­гаа. Бил тэрээниие үргэлжэ дахасалдажа, юу хээндэ хүртэжэ байдаг hэм, − гэжэ Санагын совхозой ахамад зоотехнигээр, удаань директорээр хүдэлhэн Байкал Цыренович дурсагша бэлэй. Түрэлэйнь хүн юм. Тэрэл заахан Долгорынь (Долгор Лубсановна) Сагаан-Мориндо Радна Данзановичта хадамда гараhан, мүнөө үри үхибүүдээ хаража, үнэр баян ажаhуудаг юм.

Мүн лэ даажа aбahaн ажалдаа үнэн сэхээр хандадаг хүнүүдэй нэгэн Цырен-Доржо Жамба­лович Ширапов байhан юм. Бэшэхэдээ ехэ hайханаар бэшэхэ, гоёор зураха, тусгаар бэлигтэй үбгэн ябаа. Алишье сагта олдоод лэ байдаг дутуу дунданууд хаана ябашахань hэм, байгаал бэзэ, өөрhөөнь дээгүүр тушаалтадтаа сэхэ хандажа, малшадайнгаа эрилтэ харюулха, хүшэр байдалдань халташье hаа тэдэнэй анхарал хандуулжа шададаг байhанайнь гэршэ нэгэнтэ бэшэ болоhон хүм. (Хожомоо суг хүдэлөөдшье үзэхэ ушар байhан юм).

Түбэд номтой үбгэн бэлэй. Haha бapahaн абымни бурха бүтээжэ үгэhэн юм, угалза шэнги гоёор бэшэhэн, зураhан байдаг hэн. Сэрэн тээбии хүнгэн, сарюун, тугал буруунуудаа «зонхилhоор», гэр тойронгоо, хүүгэдээрээ.

Үри бэень мүн лэ гартаа дүйтэй, урин, нарин, бэрхэ хүнүүд байха.

Василий Цырендоржиевич Ханда нүхэртэеэ Улаан-Үдэдэ, барилгын инженер мэргэжэлтэй, Дари эжытэеэ абынгаа гуламта сахижа, үри хүүгэдээ хараад hууна. Бальжан ямарханшье ажалда, барилгада бэр­хэ, Оля нүхэртэеэ мүн лэ нютагтаа, Ольга Лубсановна бүхы наhаараа эмшэн мэргэжэлээрээ ажалтай, «Буряад Республикын элүүрые хамгаалгын габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. Ута-Жалгадаа ябаhан үбhэшэдэймни нэгэн байhаншье бай­хадаа болохо. Нэ­гэ жэл hэн гү...

Серёжа гэр бүлөөрөө Яруунада, ойн ажахын мэргэжэлтэн. Иигэжэл ажалша бэрхэ, уран нарин үри хүүгэдынь ашата эсэгынгээ нангин гуламта сахижа, аддар нэрыень уг залгуулан нэрлүүлжэ hуудаг юм.

Малай тобироо алдангүй үбэлжэхэ хэрэгтэ ури үбhэн хоёр лэ бэзэ. Тэрэ сагта таряа талханшье үгы, элдэбын кон­центрат, багсармал тэжээлшье гэжэ байхагүй, үбhэ ехээр лэ абагдадаг байгаа.

Баабай үглөөгүүр малдаа тараажа үгэхэ үбhэеэ үдэшэндөө нэгэ шаргада тээжэ бэлдээд хонохо. Үглөөгүүр бодоод тэрэ шаргадаа cap хүллөөд, намайе үргөөд сартаа мордохуулха, тиигээд хаагуур ябахыемни заажа үгөөд, аса барижа, шаргын ябуудта үбhэеэ тарааха. (Тэрээхэн сартаа «ноён», hайн «жолоошон» болонхой байгааб). Тэрэ үбhэеэ тараажа дүүргээд, малаа дал сооhоонь гаргахадамни, hурашаhан мал гүйдэлөөрөө тэрэ үбhэндөө ошожо эдижэ орохо.

Малай үбhэеэ эдижэ, хогложо дүүргэтэр дал соогоо сэбэрлэжэ үрдихэш. Мүнөөхил сар шаргаяа далайнгаа үүдэндэ залаад, шарга дээрээ хабтагайнуудые дэлгээд, мүн лэ зэргэлүүлжэ хадажа холбоhон 2-3 хабтагайнуудаар хана хээд, hүни соо малайнгаа дал соогоо табаглаhан шабааhа зөөжэ тээхэш. Залуу мал тэршээ, тэрэ шабааhаяа сооро гэшхээд, хоргооhон мэтэ болгожорхиhон байха. Хоёр тааз асараад, баабай дал соогуур мүлхижэ ябаад гараараа тэрэ хоргооhыень тааз соо эгээл дүүрэн бэшэхэнээр, минии даахыса, хээд үгэхэдэнь, газаа шаргада абаашажа тээгээд ерэхэдэмни, хоёрдохи таазни бэлэн болоод байха...

Шаргын дүүрэхэдэ, сараа хүллэжэ унажа абаад, байраhаань саашаа, хабартаа урияа абаха газартаа абаашаад шаргын хабтагайнуудые унагаажа, тараажа адхадаг байгаабди.

«Гунан бухын хэбтэhэн газарта гурбан жэлдэ ногоон ургахагүй», − гэhэн таабари байдаг. Тэрээхэн таабариин заабаряар урияа жэл бүри, хэды газарта, нэгэл доронь обоолдог. Элбэг, hайн найжалжа, хуурайгаар абаhаи ури ерэхэ үбэлдөөл олзо бэзэ. Сагаан-Мориной малшад урияа элбэгээр абаха, малдаа дал соонь зузаанаар дэбдихэ заншал али caгhaa сахидаг юм, мүнөө хүрэтэр тэрэл хэбээрээ. «Үбэлэй сагта ури гээшэ малай хахад «хоол», − гэлсэдэг. Далаа сэбэрлэхэ ажалаа хэдэн шарга зөөжэ дүүргээд, тэрэл шаргадаа ури тээжэ асараад, дал соогуураа адхажа тараагаад гэртээ орохош.

Тииhээр малшье хогложо дүүргэдэг байгаа бэзэ, тэдэнээ баранииень туугаад (дадаhан мал өөhэдөөл субаа юм бэзэ) Ехэ булагтаа уhалхаяа ошогшо hэм. Энэ hамбаанда баабай сайлажа абаад, үдэр сайлаха хүнэhэеэ ганзагалаад, булаг дээрэ ерэжэ, yha уугаад гapahaн малаа туугаад харюулхаяа ошогшо бэлэй.

Тиигээдшье Ехэ булаг дээрэhээ хайшаа ошохобиб – Хужар гү, Бурхии гү, али гэртээ − миниил мэдэлэй болодог hэн.

Малаа Сарамтаhаа аяар Шабарта, Тархайн болдогой баруугаар, Баруун-Адагаар харюулдаг байгаа.

Дулаархада, зуhаланда гараxahaa урдашагуур, ядаржа үбэлжэhэн нэгэ хэдэн толгой малаа хойшонь абаашажа, Сарамтын хушуунhаа доогуур, шугы cooгyyp харюулдаг бэлэйб.

Ямарааршье найжалжа үбэлжэхэдэ, заал hаа хэды толгой муудаhан байха, үргэдэгшье гараха.

Арайхан хүлнүүдээ хүдэлгэжэ ябаhан тэдэ хаана холо ошохоб даа, гэбэшье унаха, дуhаха, хүйтэн, шиигтэй газарта удаан хэбтэбэл үбшэлхэ, тиимын тула хараха хүн хэрэгтэй, тэрэ хүниинь би болодог бэлэйб. Тэдэм эндэ тэндэ хагда зулгаахатай, үгытэй, бинь энэ тэрые шугы соогуур шэншэхэб, хабарай наранда игаажа hуухаш...

Тииhээр шугы coohoo эжы сагаан забьяагаа баряад, нэгэ бүд мүнэhэтэйхэн бии болохо. Энэ «ажалшанай» үдын хоол ерэбэ гээшэ.

Халуун сай, мүнэhэн сооhоонь кружка, ёпоошхын хухархай, тиигээд лэ «бүдүүн» хүн hуужа сайлахаб. Гоёл бэлэй...

Займаг зайгаад, шугы соогуур шубуу шонхорой шууяан, дуулаан, Сарамтын горхоной шолшогоноон, ехэ харгыгаар үгсэhэн, уруудаhан моритойшуул − даншье гансаардаагүй, уйдахаар бэшэл hэн.

Байhаар, эсээд лэ юм бэзэ, малнуудай али нэгэниинь хэбтэшэхэ. Эдээнэйш алиниинь өөрөө бодожо шадахаб, алиниинь хэбтээ hаа бодожо шадахагүйб гэжэ мэдээд ябадаг hэм.

Тэрэ шадалтайнуудыень нэгэ хэды хэбтүүлээд, hүүлыень үргэн hагад мушхажа барижа, хашажа, хаажа бодхохош.

Үргэдэгэйнгөө хэбтэшэбэл уруудаhан, үгсэhэн моритойшуулые «захиржа» моринhоонь буулгаад үргүүлжэ, тэрээхэнээ бодхуулжа абахаб. Удаан соо моритойшуулай үгы hаань гэртээ гүйжэ ерээд, эжытэй ошожо, арай шамайхан лэ бодхохош.

Нэгэтэ, хүнүүдэй ябахагүйдэ, мүн лэ гэр тээшээ гүйбэб. Горхо гараад саашаа сабшалан дээрэ гараад ябатарни урдаhаамни, манай гэрhээ нааша, нэгэ мopитoй хүн ерэжэ ябаба. Хараhаар таняаб − колхозой түрүүлэгшэ.

Хэнииньшье ябаг, намда, хөөрхы, ямар хамааб?

− Тэндэ нэгэ хашарагни хэбтээд, бодхожо даанагүйб, бодхоод үгэгты! − гэжэ захираа бэзэб.

− Алим даа, хаанаб, дахуулаад ошо даа, − гээд, ехэл гоёор намтай хөөрэлдэhөөр ошожо, тэрэ хашарагыемни бодхожо үгөөд, намайгаа «Мал харюулжа ябаха бэрхэл хүнши», − гэжэ тэhэ магтаад, дээшэлжэ, Бэлшэр ошохо харгыгаар ябашаба...

Тиихэдэ муу малаа ноёдой нюдэндэ аргатайл haa харуулхагүй гэжэ хаанаhаашье мэдэхэмни hэм, «Шаралдаев ноён» гэжэ мэдээшэмни хүрөө hэн, малшадаа эрьежэ үргэлжэ ябажа байдаг бэлэй.

Сагаан-Мориндо хэдэн жэл hуужа, «Родина» колхозой түрүүлэгшээр хүдэлhэн юм.

Хэжэнгын аймагай Могсохон нютагай Бальжинима Шаралдаевич Шаралдаев нютагаймнай түүхэдэ ороhон хүн юм. Мүнөөшье манай нютагта мартагдаагүй, хүн талаараа эрхим, бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байhан, тэрэ үедэ ажаллажа байhан нютагаймнай аха зон «Шаралдаев түрүүлэгшэ», − гээд лэ аманhаа унагаадаггүй, манай нютагта ехэ тааража, ехэл hайн hууhан, хүдэлhэн юм гэлсэгшэ.

Минин хожомоо hургуулида ороод, хэдышье класста хүрэтэрни юм hэм, Сагаан-Мориндоол байhан юм. Янжил-Һама басаганиинь намтай нэгэ наhанай, намhаа нэгэ класс дээгүүр hурадаг hэн. Зүрхэтэй, шуран, урдаа байhан хүбүүдтэшье диилдэхэгүй, хүнөөр ниилэсэтэй, үргэлжэ шууяан, наадан соогуур ябадагынь hанагдана. Доогуур наhанай хүбүүд бии бэлэй:

Баян-Жаргал, Баян-Дэлгэр, Баян-Далай...

Үнинэй юумэ хадаа мартагдаал юм байна, Баян-Жаргалhаа бэшыень хэниинь хэм гэжэ илгахаяа болигдоо даа. Баян-Дэлгэр ха, нютагтаа (Могсохондоо) хүдөө ажахын мэргэжэлтэн болонхой ажалтай hэн. Нүгөөдэнь Улаан-Удын оперо болон баледэй театрта дууладаг бэлэй...

Одоол минии лаб таниха Баян-Жаргал нютагтаа − Хэжэнгын аймагай захиргаанай толгойлогшо байгаа. Мүнөө Зүүн Сибиириин технологическэ университедтэ багшалдаг, Сагаан-Мориндоо түрэhэн байдаг.

Энэньшье энэ, хэниинь хэм гэжэ худхаа хуймаашье haa, нэрэнүүдынь үшөө мартаагүй hанажа ябаhан байба ха юмбиб.

Гэбэшье багымни сэдьхэлдэ нэгэтэ шэнгээд лэ минии зосоо мүнхэ үлэhэн Шаралдаев ноёмнай олон удаан жэлнүүд соо хариин нютагта тон тааража, амжалтатай, магтаалтай ажаллаа. Сагаан-Моримнай хариин холоhоо нютагжан бууhан хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхые саанаhаа эзэлэн бэедээ татаха, үнэн hайхан нэрэеэ hанажа, тэдэ зоной хии морииень саг үргэлжэ дээгүүр хиидхэжэ байдаг.

Нютагаймни залуушуул мэдэхэшьегүй, намhаа дээшэ наhатайшуул Шаралдаев түрүүлэгшэеэ мүнөөшье хүрэтэр үнэн сэдьхэлэй hайхан үгөөр дурдажа байгша.

Бальжинима Шаралдаевич олон жэл хүдэлөөд нютагтаа харихадаа, унажа ябаhан үндэр малаан мориёо орхижо ошоhон юм. Тэрэнь Шаралдай-Малаан гэжэ нэрэтэй болоhон, үшөөл олон жэлэй туршада нютагай зунай hайндэрнүүдэй манлайда ябаhан, мори урилдаанда үргэлжэ, заал hаа, түрүүлжэ ерэдэг бэлэй.

Бальжинима Шаралдаевичай нютагаа нүүхэдэнь, манай «Ро­дина» колхоз баяр баясхалангаа мэдүүлэн, нэгэ hарлаг үнеэ бэлэг үгэжэ мордуулhан байха...

Улаан-Удын оперо болон ба­ледэй театрай артист, Могсохонhоо гарбалтай Баатар Ванданов нэгэтэ хөөрэлдэжэ байтараа:

− Одоо тэрэ hарлагынь Могсохоной зоной, илангаяа хүүгэдэй, зоболон болоо hэн. Урдань нюдэ, амандашье үзэгдөөгүй арьяатан баабгай шэнги малай гэнтэ бии болошоходо, тэрээнhээнь айхал гэжэ айдаг бэлэйбди.

Ямар нэгэн хэрэгээр тосхоной нэгэ тээhээ нүгөө тээшэ ошожо ябатараа урдаа, гудамжада байхыень харажархибал гэдэргээ эрьеэд, нүгөө гудамжада орожо, ошохо газартаа ошогдодог бэлэй, − гэжэ хэлээ бэлэй.

Баатарай хөөрэхые миил шагнажа болодоггүй ха юм даа, hарлагта хабаатай олон тоото ушаралнуудые маанартаа хөөрэжэ, тэhэртэрээ энеэлдэжэ тараа hэмди. Баатар миниил үеын, манай hарлагай Могсохон ошожо «буухада» баhал үхибүүн ябаа ха юм...

1968 он болотор «Родина» колхоздо хоёр тосхон ородог байhан юм. Хоорондоо 17 модо зайтай Борто Сагаан-Морин хоёр. Кол­хозой түб Сагаан-Мориндо байгаа, тиимэhээ колхо­зой хамтын суглаанууд Сагаан-Мориндо үнгэрдэг байhан юм.

Хүдөөгэй зон ажалhаа суглаанда ерэхэ, суглаанhаа гараад ажалдаа ябашаха, тэрэ үедэ ехэ гоёжо хубсалхые тоодогшьегүй байхадаа болоо. Ажалайнгаа хубсаhаар лэ ерээд ошодог байгаа юм бэзэ.

Нэгэ суглаанда Бальжинима Шаралдаевич энээн тушаа хэлээ юм ха, хүршэ тосхонhоо ерээшэд халта барагаар хубсалаад ерэдэг байhан байха, суглаанда hууhан Сэбэг-Жаб тракторист:

− Энэ таанад түжүүххэ углаад, данхайлдажа, муухай гээшэнь. Мани Боттооххин хуу пилтоотой, − гэжэ хэлээд, нэгэ ехэ энеэлдээн болоhон, энээнииень аха зон мүнөөшье болотор hанан энеэлдэдэг юм.

Энэ мэтэл ажалша зоной гар доро үнгэрhэн үхибүүн наhамнай ошоходоо, минии үетэнэй ажал­ша, бэрхэ, томоотой тоолхотой байгаагүйдэ аргань үгы бшуу даа.

Нютагаймни залуушуул, ми­нии үетэниие захаhаань абаад харагты, мүнөө эхэ, эсэгэтнэй ха юм, ажалша, бэрхэ, үнэхөөрөөл үльгэр жэшээ абахаар зон байна хаяа!

Үбэлжөөнэймнай гэрэй баруун хойгошогуур, дүтэхэнэ, нэгэ томошогхон hүриин hууриин зэргэ талмайда саhанай нимгэртэр буудалаа түхеэрhэн торхируу­нууд байрладаг бэлэй. Урдандаа саг ехэл амгалан hэн. Манайхяар дайраад уруудажа, үгсэжэ ябаhан эрэ хүн бүхэн тооной буунуудаа үргэлөөд ябадаг бэлэй. Тиигээдшье хүдөө холын, (Захаамин аймагнай бүхэлеэрээ тайга соо ха юм даа) дүтыншье малшадай байранууд, hуурин, тосхонууд барандаал ой соо, тэрэ үедөө шоно тон элбэг байгаа гэлсээ hэмди. Гадна эдихэшье юумэн тиимэ элбэг байгаагүй, малшад ой гаража, мяхаяашье буулгадаг байгаа. Гол замааршье ябаад, ямар нэгэн антай дайралдаха ушар элбэг байгаа, мүнөөшье дайралдаад лэ байдаг...

Тэрээхэн торхируунуудыемни уруудагшад, үгсөөшэд буудажа алахадаа болохо гэжэ айhан би, хэн нэгэнэй харгы дээрэ бии боломсоор лэ, гүйжэ ошоод, үргээжэ ниидхүүлдэг hэм.

Торхируунууд, ямар нэгэн аюул тухайлбал, хороод хэбтэшэдэг юм гэлсэхэ. Тэрэньшье зүб. Буудалайнь эрмэгтэ хүрэжэ ошоторни, юунэйшье байhан тэмдэг үгы байтараа гэнтэ «Пүр-р!» гэлдээд лэ абяатайгаар ниидэшэхэ. Хэдышье хорохо ухаантайшье hаа, хүн гээшые мэхэлхэ гээшэл үгы ха юм даа.

Энэ дэлхэйдэ хүн гээшэ торхирууханhаашье болохо амитан, ан бүхэнэй абари зан үни галабта тааhан гээшэ бэзэ.

Тиигэжэ миниишье hайгаар нэгэ hүрэг торхируунууд мэндэ бүтэн үбэлжэжэ гарана гэжэ ехэл омогорходог бэлэйб.

Нэгэтэ үдэшэлэн, хэдышье он байhан юм агшаб, мүнөө баглахадам 1955 гү, 56 гү, байhан байха, нэгэ hүрөөтэй ехээр таршаганаhан абяан холоhоо дуулдаад, хаанаhаашье дуулдаhыень ойлгожо ядаhаар байтараа харан гэhэйм, Хужарай хойто оломоор нэгэ монсогор хара юумэнэй хойноhоо бүхэли hүри дахаад,.. олом гараад асатаhан харгы хүрэхэдөө, манайхин тээшэ сэб сэхэ зүглэбэ. Дүтэ ерэхэдээ, тэрэмни монсогоршье бэшэ, тэб тэбхэрхэн хара, ялалзаhан түмэр гэнжэ сахаригтай, утаа бушхаhан. Харгымнайшье гэжэ, хээрын талада мори сараар шарга тэргэ шэрэжэ гаргаhан, адуу малай гэшхэжэ зүргэ гаргаhан харгы бэлэй, эндэ тэндэ ехэ бага хонхосогууд байгаал бэзэ. Тэрээхэн хонхосогуудта үргэлжэ хэндэшьеб дохижо ябаhан хэбэртэй, арадаа шэрэhэн бүхэли hүриеэ, уур сухалда абтаhан мэтэ угзагад-угзагад жүдхэhөөр, hүрөөтэйгөөр дүтэлбэ. Нюдөөрөө үзэхэhөө болохо, зүүдэндээшье хараагүй, хүнэйшье хөөрэхые дуулаагүй hүрөөтэй иимэ «арьяатаниие» хаража, айхашье гэжэ айгдаа бэлэй. Гэрэйнгээ газаа би гансаараа hэм. Манайхин дал, хашаанууд pyyгaa ажалдаа, айhан би бэеэ абарха газараа бэдэржэ, гэрээ тойрожо гүйгөөд, үбhэнэй хашаа соо ябаhан баабайе хаража, сэб сэхэ тиишээ гүйбэб. Баабай хашаагайнгаа үүдэ нээжэрхиhэн, ерэжэ ябаhан тэрэ hүри хүлеэнэ хэбэртэй...

Тиигэжэ наhан үеэрээ түрүүшынхеэ трактор гээшэтэйнь танилсаа бэлэйб. Трактористнь минии танихагүй хүн, байн, нөөхил hүриеэ шэрээд манайда гү, али алад дээшэнь абаад ошоходоо ороод гараха, намайе «hуулсаад ябаад ерэ», − гэхэдэнь айжа, hуужа үгэдэггүй бэлэйб. Нэгэтэшье hуужа үгөөгүйб, гэбэшье манайхинай тэрэ хүнөө нэрлэдэгыень hайн хадуужа абаа агша hэм. Яндайн Будажаб гэдэг бэлэй. Хожомынь мэдэхэдэм Далахайда тиимэ хүн бии hэн, лаб тэрэл хүн манай колхоздо тракторист боложо ерэhэн байхадаа болоо. Тракторист гээшэнь тэрэ үеын тон лэ хоморой мэргэжэлнүүдэй нэгэн байгаа гэжэ эли, тэрээхэн тракторшье (ДТ-54) хоёр отделенитэй бүхэли «Родина» колхозой оройдоол гансахан, түрүүшын трактор байhан байха. Тэрээгээрээ гүүртэнүүд дээгүүр ногоон hолоомо шэрэжэ тараадаг байгаа. Тэрэ зеленко гээшыеньшье түрүүшынхиеэ хаража, «Яагаа hонин үбhэн гээшэб? Хаана ургадаг юм, хаанаhаа асарна гээшэб?» − гэжэ ехэл hонирхогшо бэлэйб.

Жаргалтай hайхан мантан ехэ СССР гүрэниие бии болгоод, hөөргэнь үгы хэжэ шадаhан XX зуун жэлэй тэн хахадhаань (минии мэдэхын) нютагаймни ута, богонишье hаа, алхам бүхэниинь тэрээхэн түрүүшын тракторhаашье эхилээд, ypaгшаал байгаа! Мүнөө XXI зуун жэлэй эхин дээрэ тэрэл мори сартаа, зарим газарта харшиин лаампадаа (харшиин оройдоошье үгы, солярка үнэтэй, гэбэшье олдохо) орожо захалагдаа. Тэрэ олон тоото гүүртэнүүд, мянгаадаараа тоологдодог адуу малшье үгы даа. Хаа-яагүй арад зон барандаа шахуу ажалгүй болоо, ондоо юу хэхэб, үглөөнhөө үдэшэ болотор түхэреэн жэл соо, эрэ эмэгүй уhан хара архидаан...

Хэзээ нэгэтэ энэшье дүүрхэл байха, теэд хэзээ? Ямар сэнгээр!?..

Байрамнай улайма харгы дээрэ, тиимэhээ айлшад таhардаггүй бэлэй. Ороhон лэ хүниинь намайе гасаалха. Энэ тэрые хэлэхэдэнь үнэншөөд, зарим нэгэнhээнь айдаг hэм. Илангаяа Һонгинодо байдаг Моонхо таабайн бии бололго ми­нии зоболон hэн. Гансал намтай «дайлалдахаяа» ородог гээшэ hэн ха. Хүүгэдээр үргэлжэ дайлалдажа ябаха тиимэ хүхюу зон байдаг гээбы, Моонхо таабаймнай тэдэнэйнь нэгэн байhан юм даа. Һүбэлгэн, ухаансар үбгэн ябаа hэн байна. Тэрэ хүнтэй дайралдаhан нэгэ ушарал манай нютагайхид мүнөөшье болотор хүхижэ хөөрэлдэдэг.

1956-57 онууд лэ юм бэзэ. Ямарханшье гэм хэhэн хүниие ула мүргүй абаашажа хаажархидаг байhан үе hэмнай даа. Энээхэнэй дүлэндэ хэды олон зэмэшьегүй зон нютаг нугаhаань сүлэгдөөб?

Шагдар Жигжитов гээшэ бэлэй, тиихэдэ «Моонхо таабайл» гэхэhээ ондоо мэдэдэггүй hэм, теэд хожомыньшье нэрэгүйл Моонхо бэлэй. Бурхандаа мордотороо Баян-Гол hууринда ажаhууhан юм.

Үгсэжэ, Сагаан-Моринhоо 60-аад модо газарта адуунда юм гү, байдаг байгаа. Тэрэнь Һонгино гэжэ газар, мүнөөшье манай нютагай харьяата газар, манай, Далахайншье хубиин ажахынхид байрладаг.

Нүхэ малтажа, сенаж дарадаг байhан юм ха, нэгэтэ, намар тээшэ гэлсэгшэ, юугээшье хэжэрхиhэн юм, тэрэ үеын аймагай сээнтэр байhан Сахир тосхонhоо моритой милициин хоёр албатан Һонгино хүрэжэ ерэбэд. Сагаан-Моринhоо Һон­гино хүрэтэр үргэлжэ хүбшэ, зам мэдэхэгүй хүнэй ябууд лэ төөрихөөр, заалгажа ошоhон хоёр юм бэзэ, оложо ошоол ха юм.

Үбгэнөө түхеэрүүлжэ мориндонь мордохуулаад, гурбуулан Һонгиноhоонь гараад доошолбод. Моонхо таабай хүбшэ соогуур ябатараа, гэнтэ мориёо байлгажа: − Зай, таанар, залуу нүхэд, ябажа ябагты. Гэдэhэмни худхаба. Би таанарые мэнэ хүсэхэб, − гээд моринhоонь бууба.

Ямаршье гэнэн хоёр дайрал­даhан юм, үбгэнэй үгөөр аалишагхан, хүлеэн hагад саашалбад. Хүбшэ соо хэдыхэн метр ябаад лэ харагдахаяа болёод бэзэ.

Зайл бэзэ, тэрээхэн тойроноо hайн мэдэхэ Моонхо таабай түргэхэн мориндоо мордоод, ондоо замда орожо, зүүгээр, Баян-Гол зүглэжэ ябашаба.

Үбгэнэйнгөө удаан соо ерээгүйдэ эрьежэ хараhан юм гү, үгы гү, мэхэлүүлhэнээ мэдэhэн хоёр ябаhаар ябажа, Сахиртаал ошоод бэзэ.

Баян-Гол hууринда Зэдын комбинадай энергоцехэй, байрын гэрнүүдэй барилга ехээр боложо байhан, томо hуурин, Мэлын бэрхэ ангуушан Шампии таабайн олоhон нүүрhэ малтаха шахтатай, тиимэhээ тэрээн тойроhон Мэлэ, Борто, Сагаан-Морин тосхонуудые хангалсадаг эмнэлгын байшантай.

Таабай Баян-Гол хүрэжэ, танилайдаа мориёо орхёод, тэрэ эмнэлгын байшанда орожо, эндэмни тэндэмни иигэбэ тиигэбэ гээд, хэдэн үдэр «эмнүүлбэ».

«Эмнүүлжэ» гараад лэ сэб сэхэ Сахир ошожо, аймагай милициин таhагай даргада орожо, «Ой соо үбдөөд үхэхөө байхадамни, танай хоёр намайе хаяад ябаа», – гэжэ зарга баряад, тэрэ үдэрhөө хойшо хэдэн үдэр эмнүүлhэн тухай гэршэ caapha гаргажа даргада hарбайба.

Милициимнай мүнөө хоёр зэмэдэ унаhан юм гү, үгы гү, бү мэдэе, милициин дарга мүрдэгшые дуудажа ерүүлээд, үбгэнөө тушааба ха.

Мүрдэгшэнь таабайе дахуулжа өөрынгөө таhагта оруулаад, стол дээрэхи олон хэрэг дансануудhаань нэгые ходолжо, үбгэнэй ямар үндэhөөр гэмнэгдэhэн тухай ойлгуулаад, мүрдэлгэ эхилбэ. «Юушье мэдэнэгүйб. Энэ худал. Тэрэ тиимэ бэшэ», − гэхэ мэтээр тэрэ үдэрөө үнгэргөө, «үглөөдэр тэды сагта ерэхэш», − гүүлээд гаража ошобо юм ха. Холошье ошоогүй, ноёдой, мүрдэгшын гаража харихада hөөргөө эрьежэ, шорой хамагшын нээгээд байха hамбаанда, тэрэ өөрынгөө данса (хэрэг) абажа гараад, танилайдаа ошожо галдажархиба ха.

Үглөөдэрынь эртэшэг милициин байшанда ерэжэ, тэрэ мүрдэгшэдөө оронгүй, сэб сэхэ даргадань ороод:

− Үгы, битнай hайн ойлгобогүйб, ямар ушараар юундэ мүрдэлгэдэ ороhон хүнбиб? – гэхэдэнь, сухалдаhан дарга мүрдэгшые дуудажа:

− Энэ хүнэй хэрэг абаад ерэ! − гэжэ захирба.

Теэд хаанаhаа тэрэ хэрэгынь байба гээшэб, хардажа юм гү, үнэн гү, бэшэгдэhэн заргатай дансын үгы болоод байхада, таабайе гэмнэхэ үндэhэгүй болоhоноо ойлгоhон милициинхид юушье хэжэ шадангүй, таабайгаа табиха баатай болоо бэлэй.

Моонхо таабай хожомынь нютаг зондоо энэ ушараа хөөрэжэ, тэдээнээ хүхеэhэн байгаа.

Нютагайхидтань ойлгосогүй нэгэл юумэн эндэ байhан юм. Балар caгтa түрэhэн Шагдар үбгэн үзэг бэшэг мэдэхэгүй, уншажа шададаггүй байhан юм гэлсэгшэ.

− Ши яагаад өөрынгөө данса оложо абаhан хүмши? – гэжэ зоной асуухада:

− Тэрэ дансыем хаанахана табиба, ямар үнгэтэй, ямархан дансаб гэжэ, хаража hуухадаа, хадуужа абаа бэзэб даа, − гэжэ харюусаhан юм ха.

Хоёр сагдаада туулгажа, Һонгиноhоонь гарахадаа:

− Зай, нүхэд, баяртай! Битнай иигээд лэ «Родинодоо» байхаяа болёол хүн бэзэб, − гээд мордожо гараhан байгаа, Тэрэ гэhээр мүнөөшье хүрэтэр манай нютагта хэн нэгэн ямар нэгэн зэмэ хэжэрхибэл, таабайнгаа хэлэдэгээр «Зай, иигээд лэ «Родинодоо» байхаяа болёол хүн бэзэб» – гэжэ хөөрэлдэдэг болонхой... Тиихэдэ Борто Сагаан-Морин хоёр нэгэ, «Родина» колхоз байгаа бэлэй.

Хашаа барихадаа хабшалга хадханабди, барилга хэхэдээ бахана зоонобди. Алтан дэлхэйдэ хүн иигэжэл ажабайдалаа зохёоно ха юм даа. Газарта зоолготой хэрэгhээ гаража үлэhэн хабшалга, баханануудые, хухаржа, аяржа үлэhэн узуурнуудыень ходолжо хаяха гээшэ ехэ буян юм гээд хэлсэгшэ. Хүнэй хургандаа шэртэhэшье оруулхада ямар үбшэнтэй байдаг бэ? Ходолжо хаяхада ямар зохид бологшоб?

Гансал морин эрдэниин жолоо дүнгэхэ сэргэл ходолжо болохогүй юм ха...

Нэгэтэ, 1970-аад оноор, Шэтын Советскэ-партийна hургуулида hуража байхадаа, зунайнгаа амаралтада ерээд байгааб, совхозой гурбадахи отделениие эрхилэгшэ Цыренжаб Цыденович Цыренов намайе (тиихэдэ нэгэ шара ДТ-75 түхэлэй гэнжэтэ трактор зунай туршада тушаажа абаhан, хүдэлжэ байгааб) Сарамтын буусаар дүүрэн байдаг баханануудай узуурнуудые ходолжо хаяхыемни эльгээбэ.

Хужарта малда байhан Буряадай АССР-эй габьяата малшан зэргэтэй Дамдин Балганович Данзанов бидэ хоёр тэрэ баханануудайнь узуур­нуудые дууhан ходолжо хаяа агша hэмди.

Тиигэжэ нарай багадаа наадажа тэнжэhэн Сарамтынгаа талмайе сэбэрлэжэ, буянда хүртэхэ хуби, юундэшьеб, намдал тудаа бэлэй...