ЭНЭ ҺОНИРХОЛТОЙ

          Байгал – манай дэлхэй дээрэ гайхамшагта їзэгдэл. Тэрэнэй амита юртэмсэдэ дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай амитадай бїхы гол тїхэл маягууд ороно. Нютагжаhан янзануудайнгаа тоогоор Байгал газарай хїн зоной ажаhуудалай газарhаа холо оршодог Шэнэ Зеланди, Галапагосско олтирогууд, Мадагаскар гэгшэдhээ булюу байхаhаа бэшэ, халташье дутуу бэшэ.

          Нуурай амитадай болон ургамалай аймагай дабтагдашагїй ушар шэнэ тїхэл, янзануудай бии бололгын айхабтар хурдан ябадалтай холбоотой. Амита байгаалиин янзануудай бии болодог газарнуудай тїбїїдэй байдаг тухай hургаалай ёhоор (Ч. Дарвин, А. Вавилов) Байгалые амитадай янза бїриин бїлэгїїдэй бии болодог тїб, байгаалиин лаборатори ба шэнэ тїхэл, янзануудай бии болодог тїб гээд тооложо болохо.

          Байгал мїн лэ эгээл дээдын шанартай дабhагїй сэбэр уhанай фабрика ба тэрэниие хадагалжа байдаг айхабтар ехэ hаба гээшэ. Нуур соо дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай табанай нэгэ хуби, тиихэдэ манай ороной – табанай дїрбэн хуби сугларанхай. Байгалай уhые жэл бїри 60 км³ шанарайнгаа талаар дабтагдашагїй уhан hэльбэн шэнэдхэжэ байдаг, тэрэнэй удха шанар таhалгаряагїй дээшэлнэ. Уhанайнь шанар Байгалай амитадай болон ургамалай гайхамшагта аймагай ажамидаралhаа нїхэсэлтэй.

“БАЙГАЛ” ГЭЖЭ НЭРЫН БИИ БОЛОҺОН ТУХАЙ

          Байгал єєрын, онсо илгарhан байгаалитай. Эндэ, Сибиириин тэг дунда жэлэй туршада наратай їдэрнїїдэй тоо Хара далай шадарай эмнэлгын болон амаралгын газарнуудайхида ороходоо булюу.

“Байгал” гэжэ їгын бии болоhон ушар ехэ hонирхол їїсхэдэг. Энээндэ мїнєє хїрэтэр тон нэгэ hаналтай харюу їгы юм. “Байгал” – “баян нуур” гэhэн оршуулгатай Бай-Куль (адлишаажа хэлэбэл “Иссык-Куль” – “Дулаан нуур”, “Кара-Куль” – “Хара нуур”) гэжэ їгэhєє гараhан тїїрэг хэлэн гээд мїнєє тоологдодог. Энээнhээ гадна энэ їгэ Байгал – “Ехэ гал”, Байгал-Далай – “Ехэ далай-нуур” гэhэн монгол їгэ гээдшье багсаамжалагдадаг.

Байгал шадарай дайда олон тоото їндэhэтэн арадай сугларhан газар, арад бїхэн энэ нуурые єєрынгєє хэлэн дээрэ нэрлэдэг байгаа. Жэшээнь, хамнигад Ламу – “далай”, буряадууд – Байгал нуур гээд нэрлэдэг. Мїн энэ їгые Бэй-Хай (Пе-Хай) – “хойто далай” гэhэн хитад їндэhэтэй їгэ гэhэншье бодолнууд бии.

Шулуун зэбсэгтэ шэнэ зуун жэлэй (неолит) hүүлэй үеын, багсаамжалхада хүрэл зуун жэлэй үедэ ха, эртэ урдын байдал шэнжэлхэ зорилготой малталганууд (археологические раскопки) Байгал шадар курыканууд гэжэ түүрэг хэлэтэй арадууд ажаhуудаг байhан гээд элирүүлhэн байдаг. Тэдэ түүрэгүүдэй болон Енисей шадарай кыргызүүдэй руническэ^* бэшэлгэтэй байhан юм. Тэдэл энэ нуурта Байгал гэжэ нэрэ түрүүлэн үгэhэн байхадаа болоо. Гэбэшье энэ хабсагай шулуун дээрэ (наскальные) бэшэгдэhэн руническэ бэшэгүүд даб дээрээ уншагдаагүй байhан зандаа.

Байгал шадар ажаhуужа байhан хамнигад (эвенки) Байгалда шудхажа ородог олон тоото гол горхонуудта нэрэнүүдые үгэhэн байдаг, гэбэшье “Байгал” гэжэ үгэ тэдэнэй хэлэндэ үгы, энэ үгэ тэдэнэй түрэл хэлэн бэшэ. Байгал нуур гэhэн нэрэ, энээн тухай буряадуудай анхан дуулахада, Байгалда үгтэнхэй байгаа, тиихэдээ, эдэ үгэнүүдээрнь тухайлхада, тэдээн соонь энэ “нуур” гэhэн мэдээсэл үгтэнхэй байгаа, тиимэhээ Байгалай нэрэ ондоо хэлэнhээ ерэhэн болоно.

БАЙГАЛ ХЭДЫТЭЙБ?

Байгал – дэлхэйн эртэ удын нуурнуудай нэгэн. 25-30 миллион жэлнїїдэй саана бии болоhон гээд эрдэмтэд багсаамжалдаг. Мїнєє Байгалда “хїгшэржэ” байhанай тэмдэг їгы, харин hїїлэй їеын шэнжэлгэнїїд Байгалые ургажа байhан океан гэжэ хэлэхэ їндэhэн бии гэжэ харуулна. 

БАЙГАЛАЙ ГЇНЗЭГЫ

Дэлхэйн нуурнуудай дунда гїнзэгыгєєрєє тїрїїшын hуурида байдаг (1 637 м.) Газар дээрэ оройдоол 6 нуур 500 метрhээ доошо гїнзэгы юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАНАЙ НЮРУУГАЙ ТАЛМАЙ

Байгал талмайгаараа дэлхэй дээрэхи нуурнуудай дунда 8-дахи hуури эзэлдэг, дїтэрхылэн хэлэхэдэ Бельгиин эзэлдэг тайлмайтай адли талмай эзэлдэг юм. Байгалай талмай – 31 500 дїрбэлжэн км.

НУУРНУУДАЙ ТАЛМАЙНУУДЫЕ ЗЭРГЭСЇЇЛЖЭ ХАРАБАЛ

(Дїрбэлжэн км-рээр):

1. КАСПИИН НУУР                         376 000

2. ДЭЭДЭ НУУР (США)                    82 400

3. ВИКТОРИЯ (АФРИКА)                 68 000

4. ГУРОН (США)                                59 600

5. МИЧИГАН (США)                         58 100

6. АРАЛЬСКА НУУР                         37 100

7. ТАНГАНЬИКА (АФРИКА)            34 000

8. БАЙГАЛ (РОССИИ)                         31 500

9. НЬЯСА (АФРИКА)                        30 800

УҺАНАЙНЬ ХЭМЖЇЇР

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл ехэ дабhагїй сэбэр уhатай нуур. Байгалай уванай хэмжїїр – 23 000 гурбалжан км. (км³). Энэнь Хойто Америкын 5 ехэ нуурнуудай уhанай хамтын хэмжїїрhээ булюу (Дээдэ, Мичиган, Гурон, Ю Эри, Онтарио), тиихэдэ Танганьика нуурай уhанhаа 2 дахин ехэ. Байгалай хотогорто дэлхэйн дабhагїй сэбэр уhанай 20 хуби (%) бии юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАН

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл сэбэр уhатай нуур. Энэнь Байгалай амита болон ургамалай аймагай ажамидаралтай тон нягта холбоотой. Жэлэй туршада Байгалда амидардаг жэжэ хабшаахай тїрэлтэн уhанай дээдэ захын 50 метрые гурба дахин сэбэрлэхэ аргатай. Байгалай уhан дээшэ доошоо байраараа hэлгэлдэжэ байдаг. Оёоройнь уhан дээдэ уhатайгаа Байгалай хойто хотогорто 225 жэлэй туршада, дунда хотогорто – 132 жэлэй туршада, урда хотогорто – 66 жэлэй туршада hэлгэсэлдэдэг.

ҺОНИРХОЛТОЙ БАРИМТАНУУД

= Байгалда шудхадаг гол мїрэнїїд хамта секундын туршада 1 936 м³ уhа оруулжа байдаг. Энэнь жэлэй туршада 58,75 км³ болодог.

= Хїнэй унда харяахын тула хахад литр уhан хэрэгтэй гэжэ тоолохо болобол, Байгалай уhан мїнєє бїхы бїмбэрсэг дээрэ ажаhуудаг хїнїїдhээ 10 миллион дахин їлїї хїнїїдэй унда харяаха аргатай.

= Хэрбэеэ дэлхэйн бїхы гол, мїрэнїїд уhаяа Байгалда шудхажа захалаа hаа, тэдэ Байгалай хотогорые жэлэй туршадал дїїргэхэ аргатай гээд тоологдожо гаргагданхай.

= Дэлхэй дээрэхи бїхы хїнїїд, ондоо уhанай гэнтэ їгы болошоо hаа, гансахан Байгалай уhаар 40 жэлэй туршада амидарха аргатай.

= Байгал утаашаа Москва Ленинград хоёрой хоорондохи зайтай адли юм.

= Їдэр бїри ябгалаа hаа, 4 hарын туршада Байгалые тойрожо болохо.

= Байгал шадарай дайда нарата сагайнгаа тоогоор дэлхэй дээрэ Калифорниин удаа хоёрдохи hуурида байдаг. Голоустное гэжэ Байгалай тосхондо жэлэй туршада 2 583 час нарата їдэрнїїд hаа, Урда Пятигорскодо энэнь 2 007 час юм.

= Элhэн тохойhоо холо бэшэхэнэ Дедушка (таабай, їбгэн аба, хїгшэн аба...), Бабушка (тээбии, тєєдэй, хїгшэн эжы...), Аша басаган гэhэн нэрэтэй багахан тохойхонууд байдаг – энэ бїхэли бїлэ гээдшье тоолоходо болохо.

=  1904 ондо, Ород-Япон дайнай їедэ, Байгалай мїльhэн дээгїїр тїмэр харгы табижа, 65 паровоз, 2 300 ашаатай вагонууд гараhан байха юм. Эдэ бїгэдые Байгалай мїльhэн даагаал даа...

ГАЗАРАЙ ХЇДЭЛЭЛГЭ

Байгал дээрэ, тэрэниие тойроод саг їргэлжэ газар хїдэлжэ байдаг. Энээниие жэлэй туршада 2 000 дахин боложо байдаг газарай хїдэлэлгэ гэршэлнэ. Тэдэнь ехэнхи ушартаа hулаханууд, гэбэшье газарай хїдэлэлгые бїридхэлдэ абадаг мэргэжэлтэдтэ (сейсмографы) мэдэгдээд байдаг. 10-12 жэлнїїдэй туршада 12 баллай шкалагаар 5-6 балл хїсэтэй газарай хїдэлєєн нэгэл дахин ушардаг, тиихэдэ 20-23 жэл болоод 7 балл, дээшэшье, хїсэтэй, hандарал ушаруулжа боломоор, ушаруулдагшье шанга хїдэлєєнїїд болодог байна.

1862 ондо 10-10,5 балл хїсэтэйгєєр газарай хїдэлхэдэ Сэлэнгэ мїрэнэй олон hалаата адагай (дельта) хойто хажуугаар 200 дїрбэлжэн км. тухай хуурай  газар доошоо унажа, уhанда ороо, тиигэжэ Провал гэжэ тохой бии болоhон байха юм. Мїнєє энэ тохойн гїнзэгынь 3 м. шахуу болодог. Энэ тохой їшєєл эсэслэн бїрилдєєгїй, гэбэшье элhэн далангаар (пересыпь) Байгалhаа таhаранхай шахуу, гурбан гїйхэн хоолойгоор (пролив) лэ холбоотой. Газарай юрэнхы шанар ба байгууламжа шэнжэлдэг (геофизика) мэргэжэлтэдэй бодолоор тон иимээр лэ Посольско Сор ба Черкалов тохой, ехэшье їниин їедэ бэшэ, нэгэ-хоёр мянган жэлнїїдэй саанал бии болоhон байха юм. 1959 ондо 9,5 балл хїсэтэйгєєр газарай хїдэлхэдэ Байгалай оёор дундуураа 15-20 м. доошоо ороо. 1981 оной май-июнь соогуур Байгалай хотогорто хэдэ хэдэн газарай хїдэлєєнїїд ушарhан, тэдэнэй нэгэниинь Хилмэн Хушуун хахад аралай Нижне Изголовье багаар 9 балл хїсэтэй байгаа.

Газарай иимэ хїдэлєєнїїд нуурай  гїнзэгын хэмжїїртэ, уhанай нюруугай талмайда, їргэнэйнь хэмжїїртэ (морфометридэ) ехэ нїлєє їзїїлдэг.

БАЙГАЛАЙ ВУЛКАНУУД

Байгал шадар хэдэн мянган жэлнїїдэй саана гаража (хїдэлжэ) байдаг вулканууд байhан гээд эрдэмтэд баримтална. Газарай хїрьhэнэй гїнзэгыдэ ган гаража, тэрээгээр халуун лава урдажа дээшээ гарадаг, тэрэнь уhанай, агаарай нїлєєн доро гайхалтай hонин тїхэлтэйгєєр хаданууд  боложо хїрэдэг.

Бїри эртэ урдын вулканууд Тїнхэнэй голдо, Хамар Дабаанай шэлэдэ, Зэдын, Ахын, тиихэдэ Витимэй хадалиг нам газараар боложо байhан гээд элирїїлэгдэнхэй. Тїнхэнэй вулкануудай амhарнууд hандаранхай, ой модоной ургаhан болдогууд боложо їлэнхэй, Хамар Дабаанай вулкануудай зариманайнь амhарнууд мїн лэ hандаранхай, уhаар дїїрэшэнхэй байдаг (Жэшээнь – Уран-Дїшэ. Захааминай Санагада, Зэдэ голой эхиндэ). Байгалай оёорто мїн лэ вулканууд байhан гэжэ эрдэмтэн Г. Галазий тэмдэглэнэ.

НУУР ДЭЭРЭ ОНГОСОНУУДАЙ УСАЛДА ОРОЛГО

1901 оной октябриин 14-hєє 15-най hїни эгээ ехэ усал болоhон. Тиихэдэ Байгал дээрэ 176 хїн хосороо. “Яков” гэжэ онгосо Дээдэ Ангарhаа хойноо гурбан багахан онгосонуудые шэрэжэ гараад, Бага Далай дээрэ, Гїїнэй Тархи гэдэг хушуун багаар ехэ шуургантай ушарна. Шэрэгдэжэ ябаhан онгосонуудаа табяа, “Могилёв” гэжэ онгосонь эрьедэ хягдаа, “Шипунов” гэдэгынь якорь хаяжа, тогтоо, тиихэдэ “Потапов” гэжэ онгосыень hалхи шуурган хабсагай мїргїїлжэ, бутаргадаhан болоторнь hалгаагаа, тэрээн дээрэхи хїнїїд бултадаа хосорhон байха юм. Шуурган айхабтар хїсэтэйгєєр хоёр їдэрэй туршада їргэлжэлєє, хосорhон хїнїїдэй бэенїїд хабсагайда арбан алда дээгїїр няалдажа хїрэшөөд байhан юм гэдэг.

______________________________________________________

^*Древнетю́ркское руни́ческое письмо́ (орхо́но-енисе́йская пи́сьменность) — письменность, применявшаяся в Центральной Азии для записей на тюркских языках в VIII — X вв.

Орхоно-енисейская письменность обслуживала единый литературный язык (наддиалектный койне) того времени, который обычно называется языком орхоно-енисейских надписей.

Исследователями выделяются 7 групп (принадлежащие, соответственно): ленско-прибайкальская (курыкан), енисейская (Кыргызскому каганату), монгольская (Восточно-тюркскому каганату), алтайская (Западно-тюркскому каганату), восточно-туркестанская (Уйгурскому каганату в Монголии), среднеазиатская (Уйгурскому государству в Восточном Туркестане), восточно-европейская (булгарам, хазарам и печенегам).

Названия даны: 1) по форме знаков, напоминающих германские руны; 2) по местам находок в долине Орхона (Второй тюркский каганат) и верховьях Енисея (Кыргызский каганат).

Николай Шабаев оршуулба

 

БАЙГАЛ НУУРЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

          Автор: Буряад Республикын їндэhэтэнэй номой hан

          Номуудhаа ба хэблэлhээ абтаба

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛГЫН ТЇЇХЭ

Байгал тухай тїрїїшын бэшэмэл мэдээсэлнїїд манай эрын эхин дээрэ урда сагай хитад тїїхэдэ ороhон байдаг. Сибириин нэлэнхы ехэ дайда їни сагhаа ородуудай анхарал татадаг байhан. Тиигэжэ тэдэнэй бїлэг бїлэгєєрєє зїїн тээшээ ошолгые Сибириин баялигууд (булган, халюун, їнэгэн, бусад амитадай їнэтэй сэнтэй арhан, алтан, мїнгэн, бусад їнэтэ шулуунууд) тухай hураг суу урмашуулдаг байгаа. Сибириин арhан XXVII зуун жэлдэ тусагаар сэнтэй байhан, дотоодо ба гадаада дэлгїїр дээрэ hайн сэн хїрэдэг байhан юм.

Зїїн Сибириин зэндэмэни болохо Байгал нуурые хасаг сэрэгэй “табинай” дарга Курбат Иванов эгээл тїрїїлэн нээhэн юм. 1642 ондо 74 хїнhээ бїридэhэн ородой бїлэг хасагуудые толгойлжо, Курбат Зїлхэ мїрэнэй эхин багаар байрлаhан острогhоо гараад, нуур хїрэжэ шадаагїй. 1643 оной июниин 21-дэ хоёрдохи hэдэлгэ їїдхэжэ, тэрэ їеын дансануудай мэдээгээр, Зїлхэ мїрэниие їгсэжэ гараад, тэрээндэ шудхажа ородог hалаа Иликтээр ошожо, Приморско шэлые дабаад, Сарма голые зубшан Ойхон олтирог багаар июлиин 2-то Байгалай эрьедэ хїрэжэ ерэhэн байха юм. Нуурай ажахын болон сэрэгэй талаар ехэ удха шанартайе К. Иванов сэгнэжэ шадаа.   
“Байгал нуурые, мїн мїнгэнэй уурхайе тагнуул хэхэ” зорилготой хоёрдохи аяншалга Василий Колесниковэй ударидалга доро 1644-1646 онуудта, удаань 1648 ондо эрхилэгдэhэн байгаа, Иванов Колесников хоёрой зурагууд, газарай зурагууд газар шэнжэлдэг эрдэмые шэнэ hонирхолтой баримтануудаар хангаhан байна.
1647 ондо Иван Похабовай отряд мїльhэн дээгїїр, Байгалай урда эрьеэр, Монгол ороhон байгаа.

1648-1650 онуудта И. Галкин тиишээ ябаhан, энэ ябадалайнь дїн гэбэл Баргажанай-Адагай ба Баргажанай острогууд байгуулагдаа.
Шажанай хуушан гуримуудые баримталагшадай толгойлогшо протопоп Аввакум Петров 1655-1678 онуудта Байгал дээгїїр сїлэлгэдэ гараhан байха юм. “Протопоп Аввакумай ажабайдал” гэhэн ажабайдалайнгаа дурсалгын ном соо Аввакум Байгал тухай эгээл тїрїїшын мэдээсэлнїїдые бэшэhэн, тиихэдээ: “Тэрэнэй хажуугаар хадануудынь їндэр.., шубуудайнь олон гээшэ, галуунууд, хун шубууд далай дээгїїр саhан мэтэ сагаалхин тамаралдана. Загаhан айхабтар элбэг: хилмэн, тула загаhадайнь тарганиие хэлэхээр бэшэ. Хубардаа соо шаражашье боломоор бэшэ, хайлаад, їргэлжэ нэгэ тоhон болошодог байна”, – гэжэ бэшэhэн байдаг. Байгалай оршон дайда, тэрэнэй уларил тухай тон тїрїїшынхиеэ уран зохёолой аргануудые хэрэглэн бэшэгдэhэндээ энэ номынь сэнтэй.

Тиихэдэ ородой элшэн сайдуудай Хитад оролгондоо бэшэhэн хэдэ хэдэн тон дїтэрхы мэдээсэлнїїд бии. 1675 ондо Хитад ороhон ородой элшэн сайд Николай Спафарий Байгалай уларил тухай зэргэсїїлгэнїїдые хэрэглэн бэшэhэн байдаг: “Байгал далай їшєє хэндэшье мэдээжэ бэшэ, урданайшье, мїнєєнэйшье шэнжэлэгшэдэй бэшэмэл баримтанууд, мэдээсэлнїїд энээн тухай їгы, юундэб гэхэдэ нуурые тойрожо гараха хїшэр, їшєє хэншье тойрожо гараагїй, тиихэдэ їргэниинь, утань, гїнзэгынь агуу ехэ. Юундэ нуур гээд нэрлэмээр бэ гэхэдэ уhаниинь дабhагїй, тон сэбэр.” Н. Спафарий эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа Багалые зураглаhан, тиихэдэ “Сибириин газарай зураг” бїтээhэн байгаа. 

Энэ мэтэшэлэн И. Э. Идес 1692-1694 онуудта Хитад оролгондоо мїн лэ Байгал тухай бэшэhэн байдаг.

Тобольско воевода П. Годуновай эрилтээр Байгал эгээл тїрїїшынхиеэ газарай зурагта 1667 ондо оруулагдаhан, тэрэнь “Сибириин газарай зураг” гэhэн хэблэлдэ ороhон байгаа. Хожомоо ородой географ, картограф С. У. Ремезов гэдэг 1699-1701 онуудта нуурай тон дїтэрхы зураг бїтээhэн юм.

Эдэнь эрдэмтэдэй хожомой шэнжэлгэнїїдтэ hайн тїлхисэ, їндэhэн боложо їгэhэн байха.
Эрдэмтэдэй шэнжэлгэнїїд Росиин эрдэмэй академиин байгуулагдаhан їеhєє эхилнэ. Байгалай уларил, тэрэниие тойрон ажаhуудаг зонууд тухай тодорхой мэдээнїїдые суглуулха зорилготой петербургын академи хэдэ хэдэн экспедицинїїдые Сибирь руу ябуулна. I Пётрой даабаряар тїрїїшын экспедици Сибирь руу Д. Г. Мессершмидт 1723-1724 онуудта їнгэргэнэ, тэрэнь Байгал тухай шэнэ мэдээсэлнїїдые їгэhэн байна. Д. Г. Мессершмидт Байгалай зураг бїтээжэ, эрдэмтын бодолоор зураглан бэшэhэн, нуур шадарай халуун булагууд тухай мэдээсэлнїїдые їгэhэн байгаа.1732-1743        онуудта Сибирьтэ Камчаткын  Хоёрдохи экспедици В. И. Берингын хїтэлбэри доро хїдэлhэн байна, энэ экспедици Байгал тухай олон хїдэлмэринїїдые хэблїїлнэ.
1735 ондо Агууехэ хойто экспедицидэ хабаадагша Г. Ф. Миллер ба И. Г. Гмелин гэгшэд Забайкалида 6 hара їнгэргэнэ, тиихэдээ Энгидээ, Шилка, Аргунь мїрэнїїдтэ хїрэhэн, энээн тухайгаа дэлгэрэнгы бэшэhэн, Забайкалиин газарай зураг бїтээhэн байха юм. Гмелин ургамалай аймагай ехэ баян суглуулбари хэнэ, тэрэнь мїнєєшье хїрэтэр эрдэмэй талаар шанараа алдаагїй, тиихэдэ Байгалай хаб загаhан тухай бэшэhэн байна. Миллер тїїхын болон тэндэхи ажаhуугшадай талаар эрдэм шэнжэлгын їндэhэ hуури табиhан байна.

1735-1736 онуудаар С. П. Крашенинников уларилай байдал тэмдэглэжэ, эмтэй, домтой аршаанууд болон арад зонойнь ажабайдал, соёл шэнжэлжэ бэшэhэн байдаг. 
1730-1740 онуудта амитадай болон ургамалай аймагуудта шэнжэлгэнїїд хэгдээ. Тиигэжэ 1 152 янзын ургамал тухай бэшэгдээ. Г. В. Стеллер А. Э. Бремэй “Амитадай ажабайдал” гэжэ номой гарахаhаа 130 жэл урда тэндэхи амитадые ажамидардаг уларилайнь, газар дайдынь оршондо, тиихэдэ Байгалай хаб загаhа   шэнжэлжэ бэшэhэн юм.

П. С. Паллас, И. Г. Георги гэдэг академигїїд 1772 ондо Байгал ерэжэ, нуурай бии бололгые тайлбарилха тїрїїшын hэдэлгэ хэhэн юм. П. С. Паллас эгээл тїрїїлэн ондоо тээ хаанашье їгы, гансал Байгалда амидардаг тоhон жараахай (голомянка), їшєєшье 13 тїхэлэй загаhа, 3 тїхэлэй хїндэлэн тамардаг жэжэ хабшаахайнуудые шэнжэлээ. И. Г. Георги нуур тухай бэшэхэдээ тэрэнэй ургамалай болон амитадай аймагууд тухай, тиихэдэ хаб загаhан тухай тон дэлгэрэнгы бэшэжэ, хэды тїрэлэй загаhан бииб гэжэ харуулаа, эгээл тїрїїлэн омоли тухай дэлгэрэнгы бэшэжэ, нуурай газар дороhоо бэшэ, гадаа тээhээ уhанай сугларжа бии болоhон тухай hанамжаяа элирхэйлhэн байгаа. Тиихэдэ энэ экспедициин гэшїїн А. Пушкарёв гэдэг эгээл тїрїїлэн Байгалые сїм тойрожо шэнжэлhэн, тусхай зэмсэгїїдые хэрэглэн Байгалай зураг байгуулhан юм. Тиигэжэ 1 дюйм соо 10 модо (вёрст) хэмжээнэй топографическэ зураг анха тїрїїшынхиеэ бии болоо. Тиихэдээ Байгалай эрьенїїдые тодорхойгоор бэшэжэ, хаана ямар загаhан бииб гэжэ тэмдэглээ.

Нуурай уларилай ойлгосодо ба Байгал шадар їйлэдбэри эрхилхэ хэрэгтэ Э. Г. Лаксман горитой хубитаяа оруулаа. Тэрэ глауберовэ дабhанай хэбтэшэ оложо, шэл хайлуулха шэнэ онол арга зохёожо, нїхэртэеэ суг Зїїн Сибирьтэ эгээл тїрїїшын шэлэй завод Эрхїїhээ холо бэшэ, Тальцыда нээнэ. Тиихэдэ мїнєєнэй Горячинск курортын халуун булагуудые тэрэл Э. Г. Лаксман олоно. Тэрэ эгээл тїрїїлэн булагуудай уhанай бодосуудые шэнжэлжэ, али булагынь ямар їбшэндэ туhатайб, ямар аргада хэрэглэгдэхэб гэжэ тодорхойлно. Култугта дїтэ гранитна хэбтэшэнїїдэй шулуунуудые тодорхойлон бэшээ, хойноhоонь геологууд ерэхэдээ гар дээрээ шулуунуудые тодорхойлhон бэлэн дансатай (лакминарий) ерэhэн байха юм.    

1795 ондо геодезистнїїд П. Скобельцин, И. Свистунов, Д. Баскаков, В. Щетилов гэгшэд Байгалай зураг байгуулна.

1837 ондо сїлэлгэдэ байhан декабрист, уhан сэрэгэй лейтенант М. Кюхельбекер Баргажанай тохойдо Байгалай гїнзэгые хэмжэhэн байгаа, 1859 ондо лейтенант К. Кононов Байгалай оёороор телеграфай утаhа таталгын хэрэгэй гарахада нуурай гїнзэгые хэмжэлгын хїдэлмэринїїдые ябуулна.
1845 ондо Ородой географическэ бїлгэм байгуулагдана, 1851 оной ноябриин 17-до Эрхїї хотодо тэрэнэй Сибириин таhаг байгуулагдаа. Географическэ бїлгэмэй экспедицинїїд:

1852 он – Н. Г. Меглицкий (Байгал шадарай газар шэнжэлгэ)

1855-1857 онууд – Г. И. Радде гэгшын ударидалга доро ВСОРГО-ой экспедици (орографическэ, ботаническэ, зоологическэ, этнографическэ шэнжэлгэнїїд). Л. Э. Шварцын астрономическэ шэнжэлгэнїїд.

1869 он – Д. И. Стахеев. Байгалай физико-географическэ шэнжэлгэнїїд. Нуур дээгїїр уhанай онгосонуудай ябажа боломоор газарнуудые тодорхойлжо бэшэлгэ.          
1869-1871 онууд – А. Л. Чекановский. Геологическэ, географическэ шэнжэлгэнїїд. А. Л. Чекановский Байгалай бии бололгые дїтэрхы тайлбарилhан байна. Тэрэнэй hанамжаар Байгал – газарай хїрьhэнэй удаан саг соо бага багаар хїдэлсын дїн.    

1871-1872 онууд – В. Ксенжепольский. Байгал дээрэ тїрїїшын саг їргэлжын метеорологическэ ажаглалтануудые эмхидхээ, 1888 онhоо уhанай болон агаарай уларилай байдал ажаглалгые инженер Шерстобитов hэргээнэ.
1877-1882 онууд – И. Д. Черский. Байгал шадарай баруун хажууда страдиграфиин шэнжэлгэнїїд. Тэрэ Байгалай, Байгал шадарай газарай зураг байгуулна.

1896-1898 онууд. В. П. Горяев, И. А. Пятидесятников. Гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
Байгалые болон тэрэнэй эрьеын газарнуудые шэнжэлгэдэ бїхэли їе зорюулагдаа. Энээндэ хабаатай эрдэмтэд гэбэл: Б. И. Дыбовский, А. Л. Чекановский, И. Д. Черский, В. А. Годлевский. Эдэнэр эгээл тїрїїлэн нуурай уhанай дээшэ, доошоо хубилалгые эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ элирхэйлээ.

XIX зуун жэлэй hїїлдэ, Транссибирскэ тїмэр замай барилгын їедэ, Байгалые шэнжэлгэ тїсэбэй ёhоор їнгэргэгдэдэг болоо. 1889-1891 онуудта геолог, географ академик В. А. Обручев тон тодорхой геологическэ шэнжэлгэнїїдые їнгэргэнэ, Байгалай хотогорто хатуу хїрьhэнэй хїдэлсэ шэнжэлнэ, тиигэжэ Байгалай бии бололгын асуудалнуудта эрдэм шэнжэлгын їндэhэн дээрэ харюусана.        
XIX зуун жэлэй hїїл багаар Байгалай хэмжїїрнїїд байhан соогоо элирхэйлэгдэнхэй байгаа. 
ХХ зуун жэлэй эрдэм шэнжэлгэнїїд:
1896-1902 онууд. Ф. К. Дриженкын ударидалга доро гидрографическэ ехэ экспедици. Эрье шадарай гїнзэгые хэмжэлгэ. Энээнэй дїнгїїд – Байгал дээгїїр онгосонуудай ябаха зам ололго. Байгалай эрьенїїдэй тон дїтэрхы газарай зураг буулгагдаа.
1896-1905 онууд. А. В. Вознесенский нуурай уларилай онсо талануудые шэнжэлнэ. Байгал дээрэ уларил тухайлдаг албан байгуулагдана.
1901-1902 онууд. А. А. Коротнёвай ударидалга доро зоологическэ экспедици. Нуурай амита байгаали тухай дэлгэрэнгы мэдээнїїд абтана. Академик Л. С. Берг Байгалай загаhан-баялиг тухай дїн гаргана.
1916 он. В. Ч. Дорогостайскийн ударидалга доро Ородой Эрдэмэй академиин экспедици. Тус академиин Байгалай Комисси байгуулагдана.
1917 он. Эрдэмэй академиин Зоологическэ институдай экспедици. (И. И. Месяцев, Л. А. Зенкевич, Л. Л. Россолимо)
1918 он. Ехэ Коты дээрэ Биологическэ станци байгуулагдана. 
1925 он. Маритуйда СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг їргэлжын экспедици байгуулагдана. 1928 онhоо – Г. Ю. Верещагинай хїтэлбэри доро СССР-эй Эрдэмэй Академиин Байгалай Лимнологическэ станци.
1928-1933 онууд. Г. Ю. Верещагинай статьянууд хэблэгдэнэ.
1929 он. Лимнологическэ станци Листвянкада асарагдана. 1961 онhоо – Лимнологическэ институт.  
1930-1980 онууд. Байгалай Лимнологичскэ станциин ба Биолого-географическэ институдай хамтадхагдамал гидробиологическэ шэнжэлгэнїїд.
1932 он. Г. Ю. Верещагинай ударидалга доро нуурай гїнзэгыдэ хэмжэлгэнїїд. Академическэ шэлэ нээгдэнэ.
1931-1936 онууд. Страдиграфическэ ба петрографическэ (хабсагайн зурагууд) шэнжэлгэнїїд (В. А. Обручев, А. С. Кульчицкий, Е. В. Павловский, А. И. Цветов, М. М. Лавров). 
1934-1938 онууд. Геолого-минералогическэ шэнжэлгэнїїд (В. П. Маслов, М. М. Лавров).
1940-1960 онууд. Палеолимнологическэ шэнжэлгэнїїд (Г. Г. Мартинсон).
1957-1962 онууд. Тон тодорхой батиметрическэ шэнжэлгэнїїд (Б. Ф. Лут, А. А. Рогозин). Шэнэ батиметрическэ зураг байгуулагдаа. Нуурай эгээл ехэ гїнзэгынь элирїїлэгдээ – 1 620 м.
1970-1980 онууд. БАМ шадар лимнологическэ шэнжэлгэнїїд.
1976 он. Сансарhаа Байгалай тїрїїшын їнгэтэ гэрэл-зураг буулгагдаа.
1977 он. “Пайсис” гэжэ уhан доро ородог тїхеэрэлгын нуурай гїнзэгыдэ тїрїїшынхиеэ оролго. Байгалай уhанай болон тойронхи оршониие ажахын хэрэглэмжэдэ ашаглажа захалhан їеhєє хойшо тїрїїшынхиеэ Байгал далайе аршалха, хамгаалха тухай асуудалнууд гаража захална. Муу хойшолонгуудыень їсєєрїїлхын тула “Сибирь” гэжэ программа табигдана. Тэрээн соонь:
- Байгалай целлюлозно-саарhанай комбинадай (БЦБК) їйлэдбэриин шэглэл хубилгаха;
- Эрхїї-Черемховын промышленна хамтаралай ТЭЦ-эй ба дулаасуулгын тїхеэрэлгэнїїдые хии тїлишэдэ оруулха, тиигэжэ агаарай ариг сэбэрые сахиха хэмжээ ябуулгануудые байгуулха. Улаан-Їдэ хотын промышленнэ їйлэдбэринїїдhээ гарадаг муухай уhа сэбэрлэхэ тїб тїхеэрэлгэ (очистные) байгуулха.
Мїнєє їедэ Байгал дээрэ Россин Эрдэмэй Академиин гэшїїн-корреспондентнїїд М. А. Грачёвай, М. И. Кузьминай їїсхэлээр “Байгал нуур дээрэ ородог шииг нойто шэнжэлгын їндэhэн дээрэ байгаалиин ба Дунда Азиин уларилай айхабтар ехээр хубилалга” гэhэн проект нэбтэрїїлэгдэнэ. 25 млн. жэлнїїдэй туршада сугларhан зєєлэн, hэбхи хїрьhэн байгаали-уларил тухай мэдээнїїдые хадагалжа байдаг. Энэ проектые хїсэлдїїлхэ хэрэгтэ Россин, Япониин, США-гай эрдэмтэд хабаадана.

Эдэ мэдээсэлнїїдые дэлгэрэнгыгээр иимэ хаягаар олохот:

РАН-ай СО-гой Лимнологическэ институт. http://isc.irk.ru/lin.htrr

РАН-ай СО-гой Байгаали ашаглалгын Байгалай институт. http://www.bipsoran.narod.ru

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛЭГШЭД

Мессершмидт Д. Г. (1685 – 1735). Байгал дээрэ ерэhэн тїрїїшын эрдэмтэ (1729). “Обозрение Сибири” гэжэ олон боти тоосоо бэшэhэн.

Георги И. Г. (1729 – 1802). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Загаhашадай юрын онгосоор Байгал нуурые дууһан ябаа. Байгалай эрьенїїд тухай дэлгэрэнгы мэдээсэлнїїдые їгєє.

Паллас П. С. (1741 – 1811). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Байгал тойроод зїбєєр ажахы эрхилэлгэ тухай бэшэhэн, шудхажа ородог гол, мїрэнїїдые, тойроод байhан хада, уулануудые зїбєєр харуулhан.

Черский И. Д. (1845 – 1892). Байгалай эрьенїїдэй тїрїїшын газарай зураг байгуулаа. Зїїн Сибириин агууехэ шэнжэлэгшэ.

Дыбовский В. И. (1833 – 1930). Мэдээжэ зоолог. Байгалай байгаалиин нїхэсэлнїїдые, амита юртэмсые, оёоройнь нюруу, уhанайнь урасхал, дулаан, хїйтэниие шэнжэлээ.

Обручев В. А. (1863 – 1956). Геолог, географ, СССР-эй АН-ай академик. Сибирь, Дунда ба Тїб Аази шэнжэлэгшэ. Байгалай хотогорой бии бололгые эгээл тїрїїлэн эрдэмэй талаhаа баримталан хэлээ.

Верещагин Г. Ю. (1889 – 1944). Мэдээжэ Байгал шэнжэлэгшэ, географиин эрдэмэй доктор, профессор, Байгалай экспедициин таhалгаряагїй хїтэлбэрилэгшэ. Байгалай амитадай болон ургамалай аймаг далайн гарбалтай гэжэ элирхэйлээ.

Кожов И. М. (1891 – 1968). Профессор, бїхы наhаяа Байгалые шэнжэлгэдэ зорюулаа.

Галазий Г. И. (1922 ондо тїрэhэн). РАН-ай академик.1961 онhоо 1987 он болотор Лимнологическэ институдай директор, 250 шахуу эрдэмэй хїдэлмэринїїдые бэшэhэн, “Байгал асуудалнууд ба харюунуудта” гэжэ тон хэрэгтэй номой автор.

  Николай Шабаев оршуулба

БАЙГАЛТАЙ ТАНИЛСАЛГЫН НЮУР

Тулохонов А. К. Би Байгалые шудалнаб / А.К. Тулохонов, О. А. Екимовская, А. Н. Бешенцев – Новосибирск: “Наука” хэблэл, 2002, нюур 6 – 7.

Байгал – Зїїн Сибириин урда хажуугаар, хойто широтагай 51°28´ ба 55°47´, зїїн долготагай 103°43´ ба 109°58´ хоорондо оршодог дабhагїй сэбэр уhатай нуур.

Балтиин далайн нюрууhаа дээшэ 454,55 м.,

Номгон далайн нюрууhаа дээшэ 455,7 м.,

тиихэдэ Байгалай оёорынь Дэлхэйн уhанай нюрууhаа дээшэ 1 181 метртэ оршодог.

Байгалай хотогорой уhаар дїїрэжэ эхилhэн сагhаа хойшо 20–25 миллион жэлнїїд їнгэрєє.

Эгээл їргэн газартаа 79 км. болодог.

Нуурай утань 636 км.

Уhанайнь нюруугай талмай (олтирогуудтайгаа) 31 500 дїрбэлжэн км.

Эрье зубшаад 2000 км. болодог.

Олтирогуудай эрье зубшаад 139,2 км. болохо.

Эгээ гїнзэгы газартаа 1 637 м., тиихэдэ Ижимей хушуунай хажууда 1 642 м. болодог юм.

Байгалай шулуун їлгы 3 хотогор боложо хубаардаг – Хойто, Дунда ба Урда.

Хойто хотогорой дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 576 м.,

Дунда хотогорой дунда зэргын гїзэгы – 854 м.,

Урда хотогорой дунда зэргын гїнзэгы – 843 м. болодог.

Бїхыдєє Байгалай дунда зэргын гїнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 731 м. болодог юм.

23 000 гурбалжан хэмжээнэй (кубическэ) километр уhан Байгалай хотогор соо байдаг.

Байгал дээрэ 174 хушуунууд (мыс) бии (И. Д. Черскийн мэдээгээр).

О. Г. Гусевай 1990 оной мэдээгээр Байгал дээрэ 26 ольтирогууд бии.   

Байгалай эгээл ехэ тохойнууд (залив) гэбэл: Баргажанай – 791 дүрбэлжэн километр; Чивыркуйска – 268 дүрб. км.; Провал – 197 дүрб. км.

Шудхадаг гол горходойнь тоо И. Д. Черскын мэдээгээр 336, О. Г. Гусевай мэдээгээр 544.

Зундаа далайн уһанай эгээл ехэ дулааниинь +16 градуста хүрэдэг, үбэлдөө - 4,2⁰ болодог юм.

Уһан гүйхэн газартаа эгээл ехээр халахадаа +23 градуста хүрэдэг.

Байгал дээрэ эгээл дулаан газарынь – Песчана гэжэ эрьенїїдээр дутуу хаагдаhан нуурай хуби (бухта), эндэ жэлэй дунда зэргын агаарай байдал +0,4⁰ болодог.

Байгал дээрэ бүхэли жэлэй туршада наратай, сэлмэг үе гэбэл:

хойто бэеээрээ 1 900 – 2 200 час;

урда бэеэрээ 2 000 – 2 400 час.

Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа Байгалай нюруу дээшээ 1 м. үргэгдэһэн байха юм.

Тиигэжэ, тэрэл Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа, Байгалай уһанай нюруу 500 дүрбэлжэн километрээр ехэ болоһон байна.

Дутуу хаагдаhан эрье шадарай нуурай хубинуудай (бухтануудай) тоо 20 шахуу.

Хоорондоо дїтэ оршодог бїлэг олтирогуудай (архипелаг) тоо 1.

Байгалай оёорой хатуу хїрьhэнэй хабтагайнууд (литосферные плиты) бэе бэенhээ жэлэй 1 см. холодон хїдэлжэ байдаг.

Нуурай хонхор соохи хадын їндэрынь (оёорой зузаан гэжэ болохо) 39-60 км. болодог.

Николай Шабаев оршуулба

«Х Р И С Т О С   В О С К Р Е С !!!»

Мэнэ hаяхана Хэрээhэн шажантанай эхи табигша Иисус Христосой түрэhэн үдэр үнгэрбэ. Энээгээр дашарамдуулан, намтай болоhон нэгэ ушар таанартаа дуулгахамни.

2000-дахи онуудай эхиндэ бэлэй. Тэрэ үедэ Буряадай телевиденидэ айхабтар бэрхэ журналистнар болон бусад мэргэжэлтэд ажаллажа байгаа. Александр Георгиевич Варфоломеев компаниин генеральна директор болонхой. Телевидениин хүтэлбэрилэгшын орлогшо хоёр дарганар – Галина Георгиевна Оленникова бидэ хоёр нэгэ кабинет соо hуудаг hэмди. Хэн hанажа, гэнтэ яагаад, ород хэлэн дээрэ дамжуулгануудай редакциин байhаар байтар, намда даалгаhан юм агшаб, Христосой түрэhэн үдэртэ (Рождество Христово) нэгэ зохидхон дамжуулга бүтээ гэжэ хэлэбэ ха юм. Зай, яахаб, даабаритай хадаа хэхэл хэрэгтэй, номой hан ошожо хэрэгтэй үгэнүүдээ оложо, яhала оролдожо дикторэй үгэнүүдые бэшэбэб. Эфиртэ гараха данса баталагдаа. Дамжуулгаяа бэшэхэдэмнай студи соо Галина Георгиевна hуулсаба. Оператор Владимир Жаровай буулгаhан ехэшье гоё кадрнууд тэрэ дамжуулгадамнай ороо бэлэй – hүниин хото, сэн-бун hөөгүүд, hүмэнүүд, голой харза, бишыхан шубуухайнууд… Дамжуулга соомнай үгэ зураг хоёроймнай айхабтар гоёор тудаhан гээшэ.

Дамжуулгын бэшэгдэhэнэй hүүлээр Галина Георгиевна «Гоё дамжуулга болошобо» – гэжэ маанараа магтаад, гаража ошобо. Диктор ябаа. Юумэнэй хуу дүүрэhэн хойно юугээ хэжэ үлэhэн хүнбиб, студи соогоо hуутараа, гэнтэ, эгээл хэрэгтэй юумыень мартаба ха юмбибди гэжэ ухаандамни орожо, дээрэ hууhан найруулагшадаа: «Байгыш, дамжуулгын дүүрэхэдэ хүгжэм дээрээ эгээл гол титрээ мартаалди, томоор, гоёор «ХРИСТОС ВОСКРЕС» гэжэ бэшыш. Яагаа саг соогоо hанаба гээшэбиб» – гэхэдэм найруулагшамнай (баhал өөрын толгой үгы hууhан юм бэзэ) гоёор бэшээд оруулжархиба. (Хэhэн юумэеэ доошонь маанартаа монитор соо харуулдаг). Одоол hанаагаа амаржа, гаража ошобоб...

Дамжуулгын эфиртэ гараха үдэшэлэн Галина Георгиевна бидэ хоёр сайханаа аягаланхайнууд, хөөрэлдэжэ, бэе бэеэ магтажа hуунабди. Дамжуулгашье эхилбэ. Тииhээр, дамжуулгын дүүрэхэдэ, тэрээхэн титрнай гаража ерэхэдээ яагшабши. Галина Георгиевна шүүд лэ аягаяа алдажархин алдаба. «Энэш юун гээшэб? Хаанаhаа бии болооб? Дамжуулга бэшэхэдэмнай үгы байгаа hэмнэй» – гээд, нам тээшэ хараад hууна. «Теэд, эгээл гол юумыень мартажархиhан байгаа ха юмбибди, ябамсааршни hанаад, оруулаа hэмди» – гэжэ, дамжуулгаяа абарhан хүнэй шарай харуулан, hуубаб.

Зай, яахаб, эфиртэ ошоhон юумые эрьюулхэ бэшэш, абяагүй hууhанай удаа: «Зай, Александр Георгиевичhээнь «амар мэндые» хүлеэгыш даа. Биш, яахаб, мэдээшэгүй болоод ябуужаб» – гэбэ.

Амаралтын hүүлээр, хоёр гарагта суглаанда сугларжа, үнгэрhэн долооной дамжуулгануудые зүбшэн хэлсэдэг гурим бии юм. Тэрэ үдэрнайшье ерэжэ, суглаандаа сугларбабди. Дамжуулга бүхэниие зүбшэн хэлсээд, энэшье дамжуулгыемнай үлүү ехээр магтаад, суглаамнайшье дүүрэбэ. Һэр-мэр хүлеэhэн зандааб. Теэд мүнөөдэр хүрэтэр, Александр Георгиевичай «амар мэндэhээ» болохо, нэгэшье хүн юушье хэлээгүй. Гайхалтайнь гэхэдэ, энэ дамжуулгые бултадаа хараhан байгаа ха юм. Бултадаа гоёшоогоо, магтаа. Бүхы хүнүүд мэдэхэгүй гэжэ байдаггүй ха юм, юунэй болоhые би мүнөөшье хүрэтэр ойлгодоггүйб, тэрэ дамжуулгамни намайгаа оройдоошье зэмэдэ унагаангүй, магтаалаар үнгэрөө, хүндэтэ нүхэд, үнэхөөрөөл бурхан гэжэ бии юм байн даа.

Николай Шабаев   

Б А Й Г А А Р А Й   Д А А,   З О Л И Г !

          1990 – дэхи онуудай нэгэндэ бэлэй. Өөрынгөө бага-сага хэрэгүүдээр Буряадай радиогой журналист Дулгар Доржиевада ороод һуунаб. Һуутарни телефон жэнгирээд, Дулгар Ринчиновна трубка абаад, хөөрэлдэжэ эхилбэ:

          – Сайн, сайн, Булад!

          Саадахиингаа хэлэхые нэгэ хэды шагнаад:

          – Яагаа һайн юм. Ерэг, ерэг, наашань эльгээлши, – гээд трубкаяа табижа:

          – “Үнэндэ”, Жанчиповта Захааминһаа Цыбикжаб Найданов ерээд һууна. Тиигээд, радиодо шүлэгүүдээ уншахыень наашань эльгээхэм гү гэжэ Булад хонходобо даа, – гэбэ.

          Би Дулгар Ринчиновнатай үшөө хэды саг соо һуугаад, гаража, “Үнэнэй” байшан тээшэ шэглэбэб. Тэрэ хэблэлэй байшангай хорёо соо ороод ябатарни урдаһаамни Захааминай уран шүлэгшэ, уран зурааша, нютагаймнай аха захатан Цыбикжаб үбгэжөөл тулуураа туланхай гаража ябаба.

          - Мэндэ сайн, Цыбикжаб Цыденович!

          - Сайн, сайн, земляк! Зай, һайн байна гүш? Хаанаһаабши?, - гэхэ мэтээр халта хөөрэлдэбэбди. Радиогой байшанһаа ябанаб гэнгүй үбгэндөө хэлэбэб:

          -Энэ хайшаа, радиогой байшан зорибо гүт?

          - Тиибэ. Хаанаһаа мэдээбши?

          - Хари, энэ дээрэ, опернын газаа, афишанууд соонь томоһоо томоор “Цыбикжаб Найданов радиогоор шүлэгүүдээ уншахань”, - гэжэ бэшээтэй байна гэһэмни:

          - Үгы, мүнөө мүнөөхэнэл хөөрэлдөөд, энэ гаража ябана бэшэ аалби. Юуншье гэһэн түргэн бэшээд үлгэдэг юм бэ, - гэжэ үнэн зүрхэнһөөнь гайхашаба.

          Наһатай хүниие мэхэлээд орхижо болохогүй бшуу даа, тээ саанахана ошоһон хойнонь үбгэнөө оогложо тогтоогоод:

          - Дедушка-аа, битнай худалаар хэлээб. Хэн, хэдыдээ, юу бэшээд үлгэбэ гээшэб. Булад Намдакович Дулгар Ринчиновна хоёрой хөөрэлдэхые шагнажа һуугаа һэм, - гэһэмни, өөрөө шогууша хүхюу хүн хадаа ойлгоол бэд даа:

          - Байгаарай даа, золиг!,- гэжэ тулуураараа нэгэ занаад, саашалаа бэлэй.

Николай Шабаев

«И Д И   Н А   Х У Р Л И Г !»

1980-аад онуудай тэнгээр Захааминай аймагай Санагын совхоздо ажаллажа байгааб. Тэрэ үедэ хүдөө холын малшад адуушадые хангалгын хүдэдмэри аймаг дотор үндэр хэмжээндэ табигданхай байгаа.

Нэгэтэ зун, үбhэнэй хаhын эхилээд байхада, уран зохёолшо Гунга Чимитов, дуушад Клим Миткинов, Солбон Бадмаев гэгшэд Далахайн совхозой зуhалангуудаар, үбhэшэд дээгүүр ябажа дүүргээд, манай совхоздо ябадал хэхэ болобод. Утаата Санага хоёр хоорондоо дүтэ, тиимэhээ «дадал болоhон Утаатынгаа зошод буудалhаа гарангүй, үдэрөөр ябаад ерэдэг байя», – гэжэ айлшаднай дурадхал оруулбад. Намда юум, үшөөл hайн ха юм, айлшадые хүндэлхэ, унтуулха гээшэ хайшааб гэжэ мэдэнэ ха юмта.

Тиигээд лэ би энэ бригадын газаршан болобоб. Санагын малшадай зуhалангууд холо, ошоо haa, морёор лэ ошохоор, дүтэ хадань үбhэшэд дээгүүр ябаад дүүргэхэ шиидхэбэри абабабди.

Аймагай соёлой таhагай УАЗ-ик (таблетка) тэдэ зониие шэрэдэг байгаа. Санагаяа тойроод, Сэхир голой хоёр эрьеэр яhала ябагдаа. Тиигээдшье айлшадаймнай хариха болзор дүтэлшэбэ.

− Зай, үглөөдэр нэгэ үдэр үлэбэ. Хаагуур ябахамнайб?, − гэжэ Гунга Гомбоевич асууба.

− Энээхэн баруун хадын саада тээ Хуурлиг гол байна. Совхозой 9 звено тэндэ үбhэндэ. Дундуур, Андагын дабаагаар гарабал, Хужарай культбаза хүрэжэ, Хуурлиг голой доодо бэеын 6 звеногой үбhэшэдөөр хөөрэлдөөд, дуулалдаал ерэхэ арга байна, − гэбэб.

Зай, үглөөдэрыньшье боложо, нөөхи сагаан «таблеткадаа» hуужа, ута хүүргэ багаар баруулжа зорибобди.

Андагаhаа халта баруулаад, Хуурлигай дабаанда үшөө аhалдаагүй ябатараа, шабарта зоогдошобобди.

Хүл мүртэй ехэ зам, зон олон лэ урагша хойшоо ябажа байдаг бэлэй, тэрэ үдэр юуниинь болоhон юм, нэгэшье хүн ойромнай ерэбэгүй. «Хэн xaaнahaa ерэжэ абардаг юм ааб», − гэжэ нилээд үни машина cooгоо энэ тэрые хөөрэлдэжэ hуунабди.

Үндэр газарта хадаа тэнгэриин шарай хубилхадаа түргэн, байтараа бороон орожо захалба. Тиин, тэнгэриин дуун, сахилгаан, эндэ тэндэ тэнгэри газардана, бороон шангадаад, гэнтэ мүндэр орожо эхилбэ. Гулабхаагай үндэгэнhөө тээ томошогууд мүндэрнүүд hайса газарта хатаралдаад, ойро зуура газар дэлхэй сагаан болошобо.

Тииhээр мүндэр зогсожо, байн борооншье шэнгэрбэ. Удааншье болонгүй hалхин тэнгэриин үүлэдые иишэ-тиишэнь зонхилжо, сэлмээд, наран шаража оробо. Үдэhөө hайн үлөө, үглөөгүүр гараhан маанарта замдаа хоол бариха юуншьегүй, Хуурлиг хүрэжэ сайлаха ёhотой hэмди,

Зай, одоолшье нэгэ моритой хүн бии боложо, тэрэ хүндөө Caнагаhaa нэгэ трактор наашань ябуулхыень захибабди.

Үшөө хэды хүлеэhээр hуутарнай, нэгэ трактор ерэжэ, машиныемнай ходолжо үгөөд, hөөpгөө харишаба. Түргэн бороо, мүндэрэй оробошье, бараг hаадгүй дабаагаа дабажа, саада бэедэнь буугаад, аршаанай оломоор Хуурлиг голоо гараад, тээ тэндэ, зэргэлээд шахуу байhан Хужар тээшэ зүглэбэбди.

Тэрэ үдэр Хуурлигай үбhэшэд концерт xapaxa хубигүй байшоо. Ушар юуб гэхэдэ, ямарханшье үедэ УАЗ түхэлэй машинаар яда-шадашье haa, яhала гарагдаад байhан харгымнай яашье ябажа боломоор бэшэ болошонхой байба. Тииhээ тиитэрээ жолоошомнай түрүүшынхиеэ ябаhан, замаа болгоонгүй, оломhоо caaшаa холошье хүрэнгүй нэгэ ехэ бамбалзуур намаг руу машинаяа шаажархиба.

Машинымнай хажуу талын үүдэн газарта тулаад, нээгдэжашье үгэнэгүй, арай гэжэ сааша-наашань этэрэ-этэрhээр забhар гаргаад, үбдэгсөө шабар, yha ойможо, тээ тэндэ нэгэ бишыхан добохонине оложо, айлшадаараа баран тэрээн дээрээ зогсобобди.

«Яадаг бэлэй», – гэлдэжэ байтарнай дүтэ байhан Хойто-Хужарhаа трактор бии болобо.

Хойноhоонь жүдхөө, урагшаншье шэрээ, туласалдаhаар байтараа машинымнай урда намаг соо өөрөө хахадсаа ороод, гаража шадахаа болёод байшаба.

Хойто-Хужарайхид харажал байгаа байна, тэндэhээ үшөө нэгэ трактор монсогоноhоор наашалба. Нүгөө трактораа гаргаха гэжэ шэрэсэлдэhээр байтараа, тэрэньшье hуушаба.

Зай даа, хоёр трактор, нэгэ машина шабар соо. Нараншье түргэндөө орошонхой, үлэн xoohoн айлшадаараа хайшаа ошохомнай hэм, хараад лэ зогсонобди.

Хүбүүд бэрхэнүүд лэ байна даа. Иишэ-тиишээ гүйлдөөд, монсогор модонуудые асаржа, тракторай хойто үндэр сахаригуудта барижа уяад, нэгэ нэгээр хоёр трактораа гаргажал hалабад. Хоёр боложо абаад, манай машиные гэдэргэнь шэрэжэ, арай шамай гаргабад. Tииhээр нараншье арюунда жаргаба даа.

Юунэй концерт, «концертэеэ» hайса хаража садаа юм бэшэ гүбди? Бүрыжэ байхада, сагаан «тэргэдээ» hуужа, гэдэргээ эрьебэбди. Харанхыда машинын хэлбэлзэхэнь бүришье haa үнгэрүү шэнги. Гунга Гомбоевич залхууржал hyyнa хэбэртэй, хөөрэлдэхэшье юумэмнай үгы болошонхой. Тииhээр Утаатынгаа зошод буудалда хүрэжэ оробобди. Айлшаднай энэ тэрэеэ суглуулжа абаад, сай баряад, тэрэ үдэшэндөө Закаменск орохо байhан юм.

Зошод буудалдаа ороод байхадаа, Гунга Гомбоевич:

− Эндэ тэндэ хүнүүд элдэб эсээр бэлин шэбшэг хэлэжэл байдагууд. Бишье хэлэдэг болохомни, − гэбэ.

− Юун гэжэ хэлэдэг болохотнайб?

− Энээнhээ хойшо эгээл ехээр муу hанаhан хүндөө: «Иди на Хурлиг! − гэдэг болохомни, – гэжэ эсэжэ тулаhан маанараа хүхеэгээ бэлэй.

Тэрэ гэhээр Улаан-Үдэдэ уулзаха бүридөө, hэмээхэн хажуу тээhээнь дүтэлөөд:

− Иди на Хурлик! − гэхэдэмни, Гунга Гомбоевич:

− Аа, Хуурлиг-хүбүүн, мэндэ! – гэжэ маhалзадаг. Хонходоходоошье мэндын урид «Иди на Хурлиг!» гэхэш, хүхигшэ бэлэйбди, үндэр наhатай болоо, энхэ амгалан лэ hууг лэ даа, хүндэтэ Гунга Гомбоевичнай!

Иигэжэ ехэшүүлэй ажабайдалhаа нэгэ хэhэг та олондоо мэдүүлхэ эорилготой бэшэбэб даа.

Николай Шабаев